جهاددانشگاهی؛ پلی میان خلاقیت دانشجویی و تأمین نیازهای جامعه

خسرو قبادی، استادیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی در گفت‌وگو با ایکنا درباره دستاوردهای جهاددانشگاهی در چهل و پنجمین سال تأسیس این نهاد انقلابی گفت: بزرگترین دستاورد جهاددانشگاهی این بوده که فضای مناسبی را برای نیرو‌های مستعد دانشگاهی ایجاد کرده است تا در محیطی علمی و با حداقل بروکراسی اداری، بتوانند خلاقیت‌های خود را بروز دهند. این نهاد زمینه مناسبی فراهم کرده تا دانشجویان و پژوهشگران در قالب فعالیت‌های پژوهشی، مطالعاتی و فرهنگی که نیازمند انگیزه و تخصص است، استعداد‌های خود را شکوفا و نقش مؤثری ایفا کنند.

وی در پاسخ به اینکه چگونه می‌توان نقش جهاددانشگاهی را در حل مسائل کلان کشور پررنگ‌تر کرد، افزود: از نظر ساختاری، جهاددانشگاهی جایگاه رسمی در نظام سیاستگذاری کشور ندارد، مگر اینکه دستگاه‌ها داوطلبانه آن را به مشورت بگیرند. بسیاری از پژوهش‌های انجام شده در جهاددانشگاهی به ویژه در حوزه علوم انسانی و فرهنگی، به صورت گزارش‌های راهبردی یا خلاصه‌های مدیریتی تهیه می‌شوند که می‌تواند برای دستگاه‌های سیاستگذار مفید باشد. هرچند جهاددانشگاهی از طریق ارتباطات فردی اعضای هیئت علمی یا نشست‌های مشترک سعی در انتقال این یافته‌ها دارد، اما متأسفانه بسیاری از نقد‌ها و پیشنهاد‌های مطرح شده که گاهی وضع موجود را به چالش می‌کشد، در سیاستگذاری‌ها منعکس نمی‌شود. 

قبادی ادامه داد: برای اثرگذاری بیشتر، لازم است مراجع سیاستگذار به صورت جدی‌تر از این پژوهش‌ها استقبال کنند؛ مثلاً با برگزاری جلسات تخصصی برای ارائه نتایج تحقیقات به مدیران ارشد؛ این کار هم به اصلاح پژوهش‌ها کمک می‌کند و هم امکان بهره‌برداری عملی از یافته‌ها را فراهم می‌کند.

وی درباره اینکه این پژوهش‌ها تا چه اندازه با نیاز‌های روز جامعه همخوانی دارد، بیان کرد: مأموریت اصلی جهاددانشگاهی انجام پژوهش‌های کاربردی است، اما هنوز فاصله‌ای بین نیاز‌های دستگاه‌های اجرایی و موضوعات پژوهشی وجود دارد. این مشکل فقط مختص به ایران نیست؛ حتی در برخی دانشگاه‌های آمریکا نیز پژوهش‌های دانشگاهی با نیاز‌های سیاستگذاری همخوانی ندارد. در ایران نیز مراکزی مانند مرکز پژوهش‌های مجلس گام‌های خوبی در راستای کاهش این فاصله برداشته‌اند، اما کافی نیست. حل این مشکل نیازمند گفت‌وگوی مستمر بین پژوهشگران و سیاستگذاران است تا مسائل واقعی شناسایی شود و پژوهش‌ها به نیاز‌های عملی نزدیکتر شود. گاهی برای تصمیمات کلان حتی گزارش کارشناسی چندصفحه‌ای هم موجود نیست، درحالی که تحقیقات مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد با تعامل بیشتر می‌توان این شکاف را کاهش داد.

این استادیار تصریح کرد: برای تحقق تعامل مؤثر میان محققان و دستگاه‌های اجرایی، ضروری است که پژوهشگران و اعضای هیئت علمی ارتباطی مستقیم، مستمر و سازنده با مدیران و مسئولان این دستگاه‌ها برقرار کنند. این ارتباط می‌تواند در قالب برگزاری نشست‌های تخصصی و کارگاه‌های مشترک انجام شود، اما به نظر می‌رسد برای دستیابی به نتایج ملموس‌تر، لازم است محققان مدتی را به صورت مستقیم در محیط دستگاه‌های اجرایی حضور یابند. این حضور فیزیکی و موقت می‌تواند به پژوهشگران کمک کند تا مسائل و چالش‌های واقعی آن دستگاه را از نزدیک لمس کنند، با فرآیند‌های اجرایی آشنا شده و از بطن مشکلات مطلع شوند. پس از این مرحله است که می‌توانند به تعریف دقیق مسئله بپردازند و در نهایت پروژه‌های تحقیقاتی مشترکی را طراحی و اجرا کنند که پاسخگوی نیاز‌های واقعی آن دستگاه اجرایی باشد.

وی در ادامه گفت: در گذشته تجربه تشکیل «دفاتر مشترک» بین مراکز پژوهشی و دستگاه‌های اجرایی وجود داشته است، اما متأسفانه این ساختار‌ها به مرور زمان دچار پیچیدگی‌های اداری و بوروکراسی‌های زائد شده‌اند که از کارایی آنها کاسته است. با این وجود، نمی‌توان منکر ارزش و اهمیت چنین ارتباطات سازمان‌یافته‌ای شد. برای نمونه، همکاری‌هایی که بین دانشگاه‌ها و صندوق حمایت از پژوهشگران شکل گرفته است، نشان می‌دهد که این نوع پژوهش‌های کاربردی و مشترک می‌تواند بسیار راهگشا و کمک‌کننده باشد. چنین الگو‌های موفقی می‌تواند به عنوان نمونه‌های عملی برای توسعه همکاری‌های بیشتر بین جامعه دانشگاهی و دستگاه‌های اجرایی مورد توجه قرار گیرد.

قبادی تأکید کرد: گاهی اوقات پژوهش‌هایی وجود دارند که می‌توانند به موضوعات حساسی مانند پیشگیری و مدیریت فساد بپردازند. در این زمینه‌ها، برخی از کارشناسان یا حتی اعضای هیئت علمی که سابقه طولانی کار در دستگاه‌های اجرایی را دارند و با مسائل آنجا آشنایی کامل دارند، می‌توانند به عنوان همکار پژوهشی در برخی پروژه‌ها جذب شوند. یا مثلاً از تجربیات افرادی مانند مشاور می‌توان استفاده کرد. این نوع همکاری‌ها می‌تواند تا حدی فاصله زبانی بین مراکز علمی و دستگاه‌های اجرایی را کاهش دهد و زمینه را برای انجام کار‌های مشترک بهتر فراهم کند. همچنین ارائه نتایج این پژوهش‌ها به مدیران اجرایی(که کاربران نهایی این تحقیقات هستند) و گفت‌وگوی مستقیم با آنها بسیار حائز اهمیت است. این تعامل باعث می‌شود مدیران بتوانند به پژوهشگران بازخورد دهند که مثلاً این پروژه پژوهشی به چه سؤالاتی پاسخ نداده است یا در مرحله اجرا و عملیاتی‌سازی با چه مشکلاتی مواجه شده است. این تعاملات می‌تواند بر کیفیت کار پژوهشگران هم تأثیر بگذارد.

وی در پاسخ به سؤالی مبنی بر اینکه جهاددانشگاهی در سال‌های آتی باید چه مسائلی را مورد توجه قرار دهد تا منجر به توسعه و تقویت این نهاد شود، ادامه داد: یکی از مشکلات موجود این است که مجلات علمی در کشور ما محدود هستند و امتیاز کمی به این نوع پژوهش‌های کاربردی داده می‌شود. در حال حاضر بیشتر پژوهشگران به دنبال تحقیقات نظری هستند که در مجلات علمی-پژوهشی با امتیازات بالا چاپ می‌شوند. در حالی که اگر بتوان برای پژوهش‌های حل‌ مسئله و کاربردی امتیازات بالاتری در نظر گرفت و پژوهشگران را موظف کرد که یافته‌های پژوهشی خود را در این مجلات منتشر کنند، تا حدی وضعیت بهبود خواهد یافت.

این عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی گفت: این تغییر نگاه می‌تواند انگیزه پژوهشگران را برای انجام تحقیقات کاربردی که پاسخگوی نیاز‌های واقعی دستگاه‌های اجرایی است، افزایش دهد و در نهایت به ارتقای کیفیت پژوهش‌های جهاددانشگاهی کمک کند. البته این امر نیازمند بازنگری در نظام ارزیابی پژوهش‌ها و سیاست‌گذاری‌های مربوط به انتشارات علمی است.