تغییر واژه «هلاک» به «وفات» در بیان مرگ معاویه، نشان از تقیه شیخ طوسی (ره) + فیلم

زیارت پرنور عاشورا از ناحیه مقدسه ربوبی صادر شده است؛ بنابراین زیارت عاشورا، حدیث قدسی است و نسبت به سایر زیارات امتیاز دارد. از دیدگاه شیعه، آیین اسلام دو رکن مهم و بنیادین دارد: یکی تولّی و دیگری تبّری؛ یکی محبت به پیامبر و اهل‌ بیت (علیهم السلام) و دیگری بغض و کینه دشمنان آن پاک‌سیرتان. ضرورت این دو اصل مهم، از دیدگاه عقل و همچنین از منظر نقل، آن‌چنان واضح و روشن است که با درنگی کوتاه در ساحت خرد و با مراجعه‌ای اندک به منابع اصیل اسلامی؛ آیات کریمه قرآن، روایات نبوی و سخنان اهل‌ بیت (علیهم السلام) جای هیچ تردیدی در آن باقی نمی‌ماند. 

از جمله منابع بسیار مهم که این دو اصل را از دیرباز به شیعیان آموخته، زیارت نورانیِ عاشوراست. در این زیارت در فقره‌های متعددی، به برائت از دشمنان اهل بیت (علیهم السلام) تصریح شده است. 

خبرگزاری ایکنا در آستانه اربعین حسینی، سلسله درس‌گفتارهایی با عنوان «زیارت عاشورا از آغاز تا امروز» تهیه و تولید کرده است. حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمهدی محمودی عاشوراپژوه و نویسنده کتابی با همین عنوان در این سلسله گفتار به بررسی اسناد زیارت عاشورا، مضامین و محتوای این زیارت ارزشمند پرداخته است. در این مجال، بخش چهاردهم این درس‌گفتار را می‌خوانیم و می‌بینیم:

در گفتارهای پیشین توضیح دادم؛ در کتاب مصباح المتهجد، نسخه نقاش رازی، شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد شیخ طوسی در نقل زیارت عاشورا تقیه کرده است. اشاره کردم به اینکه عبارت‌های پایانی زیارت عاشورا از کلمه «و معاویه» حذف شده است؛ زیرا معاویه در بغداد مورد تکریم اهل تسنن بوده و در درگیری‌هایی که میان اهل تسنن و شیعیان در بغداد جریان داشته، شیخ طوسی مصلحت ندانسته است معاویه را مورد لعن و نفرین قرار دهد.

 نکته جالبی که در گفتار پیشین اشاره کردم این بود که شیخ طوسی در مصباح المتهجد از مرگ معاویه با واژه «وفات» و از مرگ یزید با واژۀ «موت» یاد کرده است. واژه «وفات» در تألیفات شیخ طوسی و شیخ مفید، اگر برای شخص خاصی به‌کار رفته باشد، نشان‌دهنده تکریم اوست. از اینکه در مصباح المتهجد از مرگ معاویه با «وفات» یاد شده است، می‌فهمیم شیخ طوسی در این کتاب در مورد معاویه تقیه کرده است.

نکته جالب دیگری که در ضمن پژوهش به آن دست یافتم این بود که شیخ طوسی مناسبت‌های مذهبی کتاب مصباح المتهجد را از کتاب مسارالشیعه شیخ مفید برگرفته است. اگر بین عبارت مناسبت‌های مصباح المتهجد و مسارالشیعه مقایسه کنیم، خواهیم دید این عبارات، عینا از کتاب مسارالشیعه گرفته شده است و فقط چند تفاوت کوچک میان آن‌ها دیده می‌شود. 

اکنون نکته جالب توجه این است که مرحوم شیخ مفید در تألیفاتش به خصوص در مسارالشیعه به اندازه شیخ طوسی تقیه نداشته؛ زیرا اولا، او جایگاه و شخصیت متفاتی نسبت به شیخ طوسی داشته است؛ ثانیا: مرحوم شیخ مفید در اوائل دوره آل‌بویه در بغداد زندگی می‌کرد که دوره اقتدار حکومت شیعی آل‌بویه بوده است؛ لذا لازم نبود به اندازۀ شیخ طوسی تقیه کند؛ اما شیخ طوسی به خصوص در زمانی که مصباح المتهجد را می‌نگاشته، دوران ضعف شدید و افول حکومت شیعی آل‌بویه بوده است. در بسیاری از درگیری‌ها در این دوران، امیر آل‌بویه در بغداد حضور نداشته است و شیعیان بغداد به‌شکل گذشته مورد حمایت نبوده‌اند.

اینک ببینیم مرحوم شیخ مفید در مسارالشیعه، مرگ یزید و معاویه را چگونه آورده است؟ در مسارالشیعه درباره مرگ یزید می‌خوانیم: «و فی الیوم الرابع عشر منه ... کان هلاک الملحد الملعون یزیدبن معاویة‌بن ابی سفیان ضاعف الله علیه العذاب الألیم». ایشان در اینجا از واژه «هلاک» استفاده کرده و یزید را لعن و نفرین کرده است. نکته جالب توجه دیگر هم گزارش مرگ معاویه در مسارالشیعه است. در این کتاب می‌خوانیم: «و فی الیوم الثانی و العشرین منه ... کان هلاک معاویة‌بن ابی سفیان»، شیخ مفید در اینجا مرگ معاویه را با واژه «هلاک» بیان کرده است و این واژه در زمانه شیخ طوسی و شیخ مفید، بر مذمت دلالت داشته است. 

بررسی گسترده‌ای که انجام دادم نشان می‌دهد؛ واژه هلاک در قرن‌های نخستین در قرآن، روایات و آثار، برای بیان مذمت نبوده؛ بلکه به صورت عام استفاده می‌شد؛ ولی در قرن‌های بعدی این واژه در معنای مذمت به کار رفته است. در قرآن واژه «هلاک» در مورد حضرت یوسف(ع) مورد استفاده قرار گرفته است؛ اما بی‌تردید این واژه در دوران شیخ مفید و شیخ طوسی، دلالت بر مذمت و بار منفی داشته است. 

مرحوم شیخ طوسی در بیان مناسبت‌ها، عبارات را عینا از مسارالشیعه گرفته و بدون تردید در بیان مرگ معاویه، واژه «هلاک» را به واژه «وفات» تغییر داده است. این قرینۀ مهم نشان می‌دهد شیخ طوسی در هنگام تألیف مصباح المتهجد درباره معاویه تقیه داشته و خودش در بغداد، عبارات پایانی زیارت عاشورا را از عبارت «و معاویه» حذف کرده است.