موعظه؛ راهکار عملی امام عسکری(ع) برای رشد معنوی جامعه

حجت‌الاسلام و المسلمین هادی حسینخانی؛ استاد مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) در گفت‌وگو با ایکنا، به مناسبت ایام شهادت امام حسن عسکری(ع) به بحث موعظه در نگاه ایشان پرداخت و گفت: یکی از مؤثرترین و قدیمی‌ترین روش‌های تربیتی که در تعلیم و تربیت اسلامی هم نقش خاصی دارد روش تربیتی موعظه است که در فارسی به آن پند و اندرز گفته می‌شود و کلمه نصیحت را هم معادل این واژه به کار می‌برند؛ موعظه توصیه به خیر است و نکاتی که قلب و دل مخاطب را آماده می‌کند که او به خیر و کمال و معنویت حرکت کند. 

 

حسینخانی بیان کرد: تفاوت آن با روش‌های علمی این است که در علم تمرکز بر آموختن به افراد و سر و کار داشتن با ذهن آنان است تا چیزهایی را که نمی‌دانند به آنان آموزش دهند؛ در حالی که در موعظه از مطالبی استفاده می‌شود که فرد می‌دانست و در حال حاضر لازم است تا به او یادآوری شود تا تحت تاثیر قرار بگیرد و غباری که بر روی دل فرد نشسته است زدوده شود. 

 

حسینخانی با بیان اینکه این روش خیلی مهم است و خداوند هم در قرآن کریم، بحث حکمت و موعظه را مطرح فرموده است، تصریح کرد: یکی از راه‌هایی که انسان را به خدا می‌رساند حکمت است و راه دیگر اثرگذار بر ذهن و رفتار و در نهایت سعادت انسان، موعظه است که بر دل و قلب مخاطب می‌نشیند؛ انسان چون به زندگی مادی سرگرم می‌شود، به صورت طبیعی رو به فراموشی دارد، از مسیر رشد و تعالی غافل می‌شود؛ لذا این غفلت باید زدوده شود و یکی از مهمترین‌ راه‌ها زدودن این غفلت با توصیه به خیر و نیکی، تذکر و تذکار است.

 

استاد مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) با بیان اینکه موعظه چند اثر کلی دارد، اظهار کرد: یکی از مهمترین آثار آن، جلوگیری از بروز آفات مختلف برای عقل و قلب انسان است؛ حضرت علی(ع) خطاب به امام حسن(ع) وصیت فرمودند، قبل از آن که غبار غفلت بر دل و جان تو بنشیند و گرفتار فراموشی شوی و اثرگذاری موعظه از تو سلب شود این وصیت را گفته‌ام و اگر من تو را به موعظه توصیه نکنم، گرفتار اعوجاج فکری و گرفتاری نفسانی خواهید شد. 

 

وی افزود: بنابراین یکی از ثمرات موعظه این است که اجازه ندهد افراد گرفتار انحرافات فکری و اخلاقی شوند و اثر دیگر هم آن است که اگر فردی گرفتار انحراف شد، موعظه موجب درمان او خواهد شد؛ یعنی جنبه پیشگیری ندارد و جنبه درمانی هم دارد و در آسیب‌ها هم مؤثر است؛ لذا حضرت علی(ع) فرمودند: «احی قلبک بالموعظه»؛ موعظه دل مرده را زنده می‌کند و نمونه‌های تاریخی آن هم کم نیست؛ متوکل، امام هادی(ع) را به دربار خود کشاند در حالی که مست لایعقل بود و بساط لهو و لعب و عیش و نوش او پهن بوده است و از حضرت می‌خواهد که شعری بخوانند و آنچنان شعری خواندند که چنین فرد جنایتکاری به گریه افتاد و همه کسانی که در این مجلس بودند حالت بکا به خود گرفتند. 

 

استاد مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) تصریح کرد: موعظه نه تنها از مشکلات روحی و فسادهای قلبی پیشگیری می‌کند، بلکه موجب رشد انسان می‌شود و شاید بتوان گفت که بزرگان دین و انبیاء الهی و معصومین(ع) از افرادی درخواست موعظه می‌کردند با اینکه منزه از هر نوع گناه و خطایی بودند؛ زیرا موعظه در کنار نقش درمانگری این کارکرد را دارد. انبیاء گاهی از کسانی در خواست موعظه می‌کردند که باید بر آن فرد حد جاری می‌شد و مشرف به مرگ بود که نمونه آن را در رفتار حضرت یحیی(ع) می‌بینیم که ایشان از چنین فردی درخواست موعظه کردند و آن فرد از دنیا رفت ولی نکاتی رد و بدل شد که حضرت از آن استفاده کردند. 

 

حسینخانی با بیان اینکه ما تصور می‌کنیم موعظه تأثیرگذاری خود را در جامعه امروز از دست داده است و نسل نوجوان و جوان ما چندان گوش به نصیحت والدین نمی‌کنند، اضافه کرد: به نظر بنده مشکل کار در جای دیگری است؛ اگر شرایطی که برای تأثیرگذاری موعظه هست صورت بگیرد و رعایت شود، تأثیر خود را قطعا خواهد داشت؛ لذا باید شرایطی در موعظه‌کننده و دریافت‌کننده موعظه باشد و محتوای موعظه نیز مناسب باشد؛ مثلا از جمله شرایطی که برای موعظه‌گر بیان شده این است که، خودش اهل عمل باشد در غیر این‌صورت اگر کسی موعظه کند اما خودش اهل آن نباشد این موعظه مانند آبی که بر روی سنگ صاف می‌لغزد خواهد لغزید.

 

استاد حوزه علمیه با بیان اینکه موعظه‌ شونده هم باید شرایطی داشته باشد، افزود: از جمله شرایط موعظه‌شونده وجود بهره‌ای از ایمان است وگرنه کسی که اعتقادی ندارد، موعظه هم در او تأثیرگذار نیست؛ وقتی ما کسی را از معاد و جهنم انذار و نسبت به بهشت به او بشارت دهیم در صورتی در او مؤثر است که خدا را قبول داشته باشد وگرنه اگر کسی خدا را منکر شود، دیگر بهشت و جهنم را هم باور نخواهد کرد. 

 

حسینخانی با بیان اینکه شرایطی هم در خود فعل موعظه است، گفت: در حال حاضر در ایام شهادت امام عسکری(ع) هستیم و من فرصت را غنمیت شمرده و از لسان مبارک ایشان به یکی از این شرایط اشاره می‌کنم؛ اینکه ایشان فرمودند؛ ما باید به صورت پنهانی موعظه کنیم تا اثر کند ولی ما معمولا چون در برابر دیگران افراد را موعظه می‌کنیم و به آنان نقد وارد می‌کنیم در آنان تأثیرگذار نیست؛ بلکه موجب لجبازی آنان هم هست. 

 

حسینخانی با بیان اینکه این روایت نشان می‌دهد، نسبت به لحن در موعظه مراقبت کنیم که لحن ملایم، نرم و پنهان باشد؛ حتی وقتی خداوند حضرت موسی(ع) را برای موعظه فرعون و دعوت او به حق فرستاد فرمود: «فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَيِّنًا لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَىٰ»؛ یعنی از کلام نرم استفاده کنید تا اثربخش باشد و با خوشرویی و دلسوزی.

 

وی افزود: امام عسکری(ع) بر موعظه پنهانی تأکید فرمودند و حتی امروزه فرستادن پیامک برای افراد بهتر از حضوری موعظه کردن است و هرقدر آبروی فرد کمتر مخدوش شود تأثیرگذاری موعظه کمتر می‌شود؛ بنابراین موعظه یکی از مهمترین روش‌ها در تربیت است، به شرط آن که شرایطی که بیان شد در آن وجود داشته باشد. 

 

استاد مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) بیان کرد: ایشان در روایت دیگری فرمودند؛ با دوست و دشمن خوش گفتار و خوش برخورد باشید، اما با دوستان مؤمن به عنوان یک وظیفه که باید همیشه نسبت به یکدیگر با چهره‌ای شاداب برخورد کنند، اما نسبت به مخالفین به جهت مدارا و جذب به اسلام و احکام آن؛ وقتی امام(ع) اینقدر بر خوشرویی با حتی دشمنان تأکید دارند، چرا نباید در نصیحت دلسوزانه ما نسبت به دیگران این خوش‌رویی ودلسوزی وجود داشته باشد. 

 

استاد حوزه علمیه به روایت دیگری از امام عسکری(ع) اشاره کرد و گفت: ایشان در روایت دیگری فرمودند: همانا شما انسان‌ها در یک مدت و مهلت کوتاهی به سر می‌برید که مدت زمان آن حساب شده و معین است و مرگ، ناگهان و بدون اطلاع قبلی وارد می‌شود و شخص را می‌رباید، پس متوجه باشید که هرکس هر مقدار در عبادت و بندگی و انجام کارهای نیک تلاش کند فردای قیامت غبطه می‌خورد که چرا بیشتر انجام نداده است و کسی که کار خلاف و گناه انجام دهد پشیمان و سرافکنده خواهد بود.

 

وی افزود: اگر سبک زندگی و سبک تربیتی ما مبتنی بر این اصول باشد یعنی انسان بداند در ورای هر عقیده و عمل و رفتاری که دارد، باید در پیشگاه خداوند پاسخگو باشد در این صورت هم فرد موعظه‌کننده و هم فرد موعظه‌شونده بیشتر مراقبت می‌کنند و جامعه ایمانی بهتری شکل خواهد گرفت؛ زیرا بیشتر مشکلاتی که امروز وجود دارد ناشی از همین کم توجهی به چنین موضوعاتی است. 

 

حسینخانی بیان کرد: باز آن حضرت در روایت شریف دیگری فرمودند؛ پارساترین مردم آن کسی است که از موارد گوناگون شبهه و مشکوک اجتناب و دوری کند؛ عابدترین مردم آن شخصی است که قبل از هر چیز، واجبات الهی را انجام دهد؛ زاهدترین انسان‌ها آن فردی است که موارد حرام و خلاف را مرتکب نشود و قوی‌ترین اشخاص آن شخصی است که هر گناه و خطائی را در هر حالتی که باشد ترک کند. 

 

وی اضافه کرد: متأسفانه امروز  ما به علت کم‌توجهی به توصیه‌های ائمه اطهار(ع) مخصوصا امام عسکری(ع) شاهدیم که چقدر شبهه‌پراکنی در فضای مجازی وجود دارد و چقدر هم از سوی مردم مورد باور قرار می‌گیرد تا جایی که دشمنان از این بستر برای توطئه علیه کشور استفاده می‌کنند و کافی است ما به دستورات این امام متمسک شویم تا گرفتار شبهات و گناهانی نشویم که متأسفانه در جامعه رو به ازدیاد است. 

 

گفت‌وگو از علی فرج‌زاده