دستور قرآن برای حفظ فاصله فرهنگی - اعتقادی با منافقان

حجت‌الاسلام علیرضا قبادی، جامعه‌شناس و کارشناس دین، سلسله یادداشت‌هایی با محور بررسی جایگاه صلح در قرآن کریم نوشته و در اختیار ایکنا قرار داده است که مشروح آن را در ادامه می‌خوانیم.

در گفتار قبل به اختصار، وجه ایجابی صلح در آیه ۹۰ سوره نساء را توضیح دادیم، در این گفتار درباره وجه سلبی آن(سلم) یعنی عدم پذیرش صلح (در آیه ۹۱ این سوره) بحث می‌کنیم.

قبل از آنکه به مضمون و محتوای آیه ۹۱ اشاره شود، یادآوری می‌شود که برای شناخت جامع دلائل عدم پذیرش صلح در این آیه به طور خاص و آگاهی از دلائل و‌ فلسفه غلظت و شداد در برخی آیات یا صلح و مودت و ... در برخی دیگر آیات به طور عام، نیازمند اشنایی با گفتمان‌ها و روایت‌ها در آیات و سوره‌ها همچنین دقت و تأمل در تکرار عبارت‌ها و الفاظ قرآنی، هستیم.

چنین شناختی، سهم بسیار مهمی در شناخت رویکردهای قرآنی دارد؛ افزون بر آنکه این آگاهی مدخلی برای فهم پیوستگی معنایی آیات و در نهایت معرفت کامل‌تر به پیام‌های قرآنی است. با مقدمه‌ای که بیان شد، به بررسی و تحلیل دلائل وجه سلبی صلح در آیه ۹۱ سوره نساء می‌پردازیم.

برای شناخت روایت مرتبط با آیه مزبور باید از آیه ۵۰ و ۵۱ این سوره که آغاز روایت مرتبط و متصل به آیه ۹۱ است، شروع کنیم. در آیه ۵۱ سوره نساء، به ویژگی برخی اهل کتاب پرداخته است و تصریح دارد که آنان به طاغوت ایمان دارند و طاغوت را به اهل ایمان ترجیح می‌دهند.

سپس به نفاق گروهی از اهل کتاب اشاره کرده و پس از آن برای مواجهه با منافقان اهل کتاب، دستوراتی به اهل ایمان می‌دهد. در ادامه به ضعف ایمان برخی مؤمنان اشاره کرده و در نهایت در آیه ۸۹ سوره نساء به هدف نهایی منافقان (که در این سوره مصداقی اعم از مسلمانان منافق دارد) اشاره کرده و می‌فرماید: هدف آنها کافر کردن اهل ایمان است. از این رو از مومنان می‌خواهد که مرز روشنی با آنان داشته یا به اصطلاح فاصله فرهنگی - اعتقادی خود را با آنها حفظ کنند.

از جمله مصادیق این مرزبندی این است که مومنان این گروه را به دوستی یا سرپرستی، انتخاب نکنند؛ مگر آنکه آنان در مسیر خداوند قرار گیرند، و چنانکه بر کار خود اصرار ورزیدند با آنها مقاتله کنند؛ سپس دو گروه از منافقان را که در آیه ۹۰ از آنها به کافران یاد شده است، استثنا می‌کند که شرح آن در گفتار سوم گذشت‌. در آیه ۹۱ به راهبرد عملیاتی گروه دیگری از منافقان اشاره می‌کند که قصد فریب اهل ایمان را دارند، آنان (اهل نفاق) همان اظهارات دو گروه استثناء شده را مطرح می‌کنند، در حالی که قصدی غیر از آن دارند.

آیه ۹۱ به مسلمانان خبر مى‌دهد به اينكه به زودى قومى ديگر با شما مواجه مى‌شوند كه شبيه دو گروه استثناء شده، در آیه ۹۰ سخن می‌گویند، یعنی هم به شما اظهار ایمنی (صلح خواهی) می‌کنند و هم به قوم خود؛ اما اين گروه منافقند و هيچ اعتباری به ادعاى بى‌طرفيشان نيست؛ اگر در عمل از جنگ کناره‌گیری نکرده و پیشنهاد (واقعی) صلح ندادند و شر و فتنه خود را از شما باز نداشتند، با آنها صلح نکنید. جملات آیه ۹۱، به خلاف عبارت آیه قبل (۹۰)، با شرط منفى («فَإِنْ لَمْ») با عبارت زیر آمده است: «فَإِنْ» ۱. لَمْ يَعْتَزِلُوكُمْ وَ۲.(لم) يُلْقُوا إِلَيْكُمُ السَّلَمَ وَ(لم) يَكُفُّوا أَيْدِيَهُمْ. 

تبديل سياق آیات از ایجاب (شرط مثبت) در آیه ۹۰ به سلب (شرط منفی) در آیه ۹۱، هشداری به مؤمنان است که به اظهارات آنها اکتفا نکرده و طرح صلح آنان را واقعی نشمارند؛ بلکه با این طایفه از منافقان به مانند آنچه در آیه ۸۹ این سوره آمده است، رفتار کنند. در پایان آیه ۹۱ نیز می‌فرماید: شما را بر آنان تسلطى آشكار داده‌ايم. همانگونه که ملاحظه می‌کنید عدم صلح در این آیه به خصومت و دشمنی اعتقادی و عملی انان با اهل ایمان بر می‌گردد.