یلدا در افغانستان؛ بازگشت خورشید و نور

به گزارش ایکنا به نقل از تارنمای جامعه و فرهنگ ملل، شب یلدا یا شب‌چله یکی از شب‌هایی باستانی است که همه‌ساله در تعدادی از کشورها از جمله ایران و افغانستان از آن تجلیل به عمل می‌آید. در افغانستان شب یلدا بیشتر به شب‌ چله شهرت دارد.

شب یلدا یا شب‌ چله یکی از شب‌هایی باستانی است که همه‌ساله در تعدادی از کشورها از جمله ایران و افغانستان از آن تجلیل به عمل می‌آید. در افغانستان شب یلدا بیشتر به شب‌چله شهرت دارد. آن را از آن جهت شب‌ چله می‌گویند که در برخی از مناطق افغانستان به چهل‌روز اول زمستان «چله بزرگ» و بیست روز بعد از آن «چله خُرد» گفته می‌شود و چون چله بزرگ از این شب آغاز می‌شود، به این نام «شب‌ چله» شهرت یافته است.

نام دیگر شب‌ چله در افغانستان، «روز بازگشت» به معنای بازگشت روز یا بازگشت خورشید است. چون از این شب به بعد روزها به سمت طولانی‌شدن سیر می‌کنند و شب‌ها به کوتاه شدن، از این‌رو آن را روز بازگشت نیز گفته‌اند.

تاریخ تجلیل از این شب به ۵۰۲ سال قبل از میلاد می‌رسد. برخی آن را به هفت هزار سال پیش برمی‌گردانند. فرهنگ تجلیل از شب یلدا در کشورهای ایران و افغانستان از قدیم تا کنون رواج دارد. به همین خاطر ۹ آذر ۱۴۰۱ تجلیل از شب یلدا به نام افغانستان و ایران ثبت یونسکو شد. با این که تجلیل از این شب در کشورهای دیگری چون پاکستان، تاجیکستان، روسیه، ژاپن، کره، آفریقا و … نیز به گونه‌های مختلف انجام می‌شود اما دو کشور افغانستان و ایران آن را با شکوه بیشتری تجلیل می‌کنند.

شب یلدا یا شب‌ چله در میان مردم ولایت‌های مختلف افغانستان رواج دارد. در این‌جا رسم و رواج برخی از مناطق و ولایت‌ها را در تجلیل از شب یلدا مرور می‌کنیم.

شب یلدا در بامیان

عبدالعلی شفق، شاعر، نویسنده و فعال فرهنگی ولایت بامیان به خبرگزاری فرهنگ می‌گوید: شب‌چله اهالی قریه در خانه یکی از بزرگان قوم جمع شده به شاهنامه‌خوانی می‌پردازند. بزرگان و سالمندان خاطرات زیادی از شب‌ چله و تجلیل آن را سینه به سینه نقل می‌کنند. در گذشته‌ بازی‌هایی چون: بجول بازی، کتار، شیروبز، بیت‌خوانی، افسانه‌گویی… رواج داشت. شاعران محلی و نوازندگان، برنامه‌های متنوع فرهنگی و سرگرمی داشتند.

حیات‌الله رهیاب، نویسنده و محقق، از تفاوت تجلیل در گذشته‌ها و امروز می‌گوید: پیش از این، در این شب تمام اعضای خانواده گِردهم جمع می‌شدند و پدر و مادر هر یک برای کودکان و اعضای فامیل قصه‌های چون: داستانِ رُستم و سهراب، ورقه‌ و گُل‌شاه، یوسف و زلیخا، شیرین و فرهاد... قصه‌ آموزنده، نقل می‌کردند که به‌ این شب و شب‌های دیگر چِلّه گرمی می‌بخشیدند.

وی در ادامه افزود که در این شب، کودکان ترانه می‌خواندند و در پایان هر مصرع آن، نام پدر و مادرشان را ذکر می‌کردند؛ مانند امشب شب یلداست/ شب یلدای شفیقه و صمد آغاست.
همچنین در ادامه می‌افزاید: با آمدن تلویزیون، رادیو، سی‌دی، موبایل و ... تکنولوژی جای این افسانه‌ها را گرفته و مردم بیشتر در این شب و شب‌های دیگر با فیلم و سریال مشغول هستند و کم کم افسانه‌های شیرین سابق از یاد مردم می‌روند.

شب یلدا در تخار

شریف الله مبارز، شاعر و فعال فرهنگی، از چگونگی تجلیل شب یلدا در ولایت تخار می‌گوید: شب یلدا همه ساله توسط فرهنگیان به صورت ویژه تجلیل می‌شود. در این شب شاعران با خوانش اشعار ویژه شب یلدا و خوانش دیوان حافظ، مثنوی، دیوان بیدل، گلستان سعدی و سایر شاعران حوزه‌ تمدن پارسی تجلیل می‌کنند. همچنین، در این شب، ‌چله‌نشینان به فال حافظ می‌پردازند.

او در مورد چگونگی گرامیداشت شب یلدا در بین سایر مردم گفت: در میهمان‌خانه‌ها اکثراً صندلی می‌گذارند. بزرگان و جوانان در میهمان خانه‌ها کنار هم می‌آیند با شعرخوانی، قصه‌گویی و مثنوی‌خوانی تجلیل می‌کنند. جوانان با نواختن نی، جان تازه به مجلس می‌دهند. اهل مجلس را شاد می‌کنند. در این شب انواع میوه‌جات را از قبیل سیب، هندوانه و...فراهم می‌کنند و همراه با غذای‌های محلی نوش جان می‌کنند.

وی در مورد غذاهایی که در این شب آماده می‌شود، گفت: در این شب مردم بیشتر شوربا، قابلی پلو، مستابه، شیر برنج، دو پیازه، منتو، خانمه، ماش‌کچری آماده می‌کنند.

او افزود: در این شب جوانان برای سرگرمی به بازی‌های محلی چون کیچ‌کیچ، پاچا دزدک، گنگه‌کان و… که در تخار مرسوم است، می‌پردازند.

شب یلدا در شهرستان بهسود ولایت میدان وردک

در این ولایت مردم، در وسط خانه، کرسی بزرگی را می‌گذاشتند. روی کرسی را با لحاف بزرگ، که از پارچه‌های مختلف دوخته شده، پوشانده و زیر آن جمع می‌شدند.

جای نشستن بزرگان در صدر مجلس بود. انواع خوردنی مانند توت، چهارمغز و سیب، در میان ظرف‌های مخصوص رنگ‌آمیزی شده محلی، تزئین می‌کردند. این‌ها را بالای کرسی گذاشته و تمام اعضای خانواده و میهمان‌ها از آن استفاده می‌کردند.

شب را با قصه‌هایی که مربوط فرهنگ و تاریخ آریایی و افسانه‌های مثل دختر پادشاه، دیو وپری، شاه‌وگدا، شاهنامه‌خوانی، شعرخوانی و مشاعره صبح می‌کردند.

در پایان، بزرگ خانواده برای سلامتی اعضای خانواده، مهمان‌ها و برای تمام اعضای منطقه آرزوی خوشبختی و دعا می‌کرد که همه در دل‌ آمین می‌گفتند.

سلیمان انصاری همچنین در مورد گرامیداشت از شب‌ چله در بهسود می‌گوید: مردم ولایت بهسود از قدیم شب‌ چله را با دعوت موسفیدان و بزرگان خانواده‌ها تجلیل می‌کردند. در این میان بزرگان به نقل داستان‌های رستم سهراب، لیلی و مجنون… افسانه‌های مشهور تاریخی می‌پرداختند، جوانان و زنان نیز جهت تنوع در محفل به مشاعره، دوبیتی‌خوانی و حافظ‌خوانی می‌پرداختند.

وی افزود: امروزه نیز شب‌ چله با تفاوت اندکی تجلیل می‌شود؛ یعنی سابق مردم در شب‌ چله گندم بریان و توت را با هم یک جا مخلوط می‌کردند.

فاطمه تیموری نیز از گرامیداشت این شب چنین می‌گوید: در این سال‌ها نیز مردم سرچشمه از این جشن تجلیل می‌کنند؛ اما با تفاوت اندکی از سال‌های قبل. در این سال‌ها از کرسی خبری نیست؛ زیرا مردم خانه‌های‌شان را با تنور گرم و سفره را با انواع نوشیدنی، میوه‌های خشک و تازه، آیینه، قرآن، شیرینی‌باب در میان ظروف چینی تزئین می‌کنند.

وی در ادامه افزود: مردم بیشتر از میوه‌های بازاری استفاده می‌کنند، مانند سیب، انار، هندوانه. همچنین ظروف چینی جایگزین ظروف وطنی شده‌اند و افسانه‌های سابق کم‌رنگ شده و جای آن را دیدن فیلم و موسیقی گرفته است.

شب یلدا در پنجشیر

فردین فرهمند، نویسنده، از نحوه گرامیداشت شب یلدا در ولایت پنجشیر چنین می‌گوید: در پنجشیر فرهنگ شاهنامه‌خوانی، مثنوی‌خوانی، بیدل‌خوانی و امثال این‌ها رایج است و همان‌طور که در دیگر مناسبت‌ها تعدادی از مردم که بیشتر مردان کهنسال و میانسال، دور هم جمع می‌شوند و شب‌نشینی دارند؛ در شب یلدا نیز چنین مراسمی صورت می‌گیرد؛ یعنی شاعران، نویسندگان و فرهنگیان در این شب کنار هم جمع می‌شوند و قسمت‌های نخست برنامه با شعرهایی شاعران حاضر در جمع، آغاز می‌شود. شاعران شعرهای‌شان را که در مورد شب یلدا نوشته‌اند، به‌خوانش می‌گیرند؛ بعد از این‌که قسمتی از شب ‌گذشت و نیمه‌های شب فرا رسید، بخش دوم برنامه را بیشتر یا شاهنامه‌خوانی و یا مثنوی‌خوانی تشکیل می‌دهد.

وی افزود: در این بخش، دو یا سه‌ نفر از کسانی‌که تسلط کامل به اشعار مثنوی و یا شاهنامه داشته، به‌خواندن اشعار و تشریح و توضیح آن‌ها به شیوه‌ خاصِی‌ که در پنجشیر وجود دارد، می‌پردازند. مردم با فرهنگ و اهل ادب پنجشیر از هرگونه برنامه فرهنگی و ادبی استقبال خاص می‌کنند.

شب یلدا در غزنی

معصومه مهشید، شاعر جوان ولایت غزنی در ارتباط به گرامیداشت از شب‌ چله در ولایت غزنی می‌گوید: در ولایت ما پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها رسم متفاوت داشتند. آنها تمام این شب زیر نور چراغ می‌‌نشستند و به عبادت می‌پرداختند؛ اما در حال حاضر مردم در این شب، شمع و انار را تزئین می‌کنند و زیر کرسی فامیل‌ها دور هم جمع می‌شوند و برای هم قصه‌های قدیمی تعریف می‌کنند؛ همچنین می‌نوازند و آواز می‌خوانند.

شب یلدا در ولایت غور

رقیه رضایی، دانشجو، در مورد باورهای مردم نسبت به شب یلدا چنین می‌گوید: مردم باور داشتند که اگر این شب را به خوشی و خوبی بگذرد، زمستان نیز به خوبی و خوشی می‌گذرد.

او در مورد چگونگی گرامیداشت این شب چنین می‌گوید: مردم در خانه یکی از بزرگان جمع می‌شدند و تا دیر وقت می‌نشستند، یک نفر بریان، دیگری توت، آلبالو خشک و نقل و شیرینی می‌آوردند. جوانان و نوجوانان با خواندن بعضی ترانه‌ها میهمانی را گرم می‌کردند. بزرگان قصه‌های قدیمی و دوبیتی‌های قدیمی می‌خواندند.

شب یلدا در بلخ

تقی واحدی استاد دانشگاه، از انواع تجلیل شب یلدا در ولایت بلخ می‌گوید: این اواخر؛ شب یلدا در بلخ سه نوع تجلیل می‌شود:

1. همنشینی حلقه‌های دوستانه. در این نوع، جوانان هم طبع که گروه دوستی ایجاد کرده‌اند معمولاً به بهانه گرامیداشت از شب‌ چله، گردهم می‌آیند و ضمن صرف غذای شب، و خوردن انار و هندوانه، بازی‌های مختلف راه می‌اندازند.

۲. همنشینی‌های خانوادگی. در این نوع، معمولاً اعضای خانواده که شامل پدر بزرگ و مادر بزرگ و اعضای خانواده می‌شود، گردهم می‌آیند و ضمن خوردن انار و هندوانه به قصه و خنده و قرائت شعر و گاهی به اصطلاح شعرجنگی می‌پردازند.

۳. همنشینی فرهنگی. در این نوع، انجمن‌های فرهنگی و ادبی دایر می‌شوند و در آن، ضمن سخنرانی‌های کوتاه در مورد گذشته محافل چله‌نشینی، شعر خوانده شده و موسیقی اجرا می‌شود.

شب یلدا در جوزجان

شهرالله بلال فعال فرهنگی، درمورد یلدا در ولایت جوز چنین می‌گوید: در دهات‌های شمال افغانستان مردم شب یلدا را به نام چله یاد می‌کنند و تاکنون بعضی‌ها با نام یلدا ناآشنا هستند. هنور والدین من شب یلدا را بنام شب‌چله یاد می‌کنند.

وی در مورد چگونگی گرامیداشت این شب چنین می‌گوید: قدیم خانواده‌ها یک نفر قصه‌گو را دعوت می‌کردند و او تا صبح برای حاضرین در خانه، قصه تعریف می‌کرد. همچنین در این شب مردم خاطراتشان را نیز تعریف می‌کردند.

شب یلدا در ولایت بدخشان، کابل، غور، هرات‌ و پروان

شب یلدا در این ولایت نیز مانند سایر ولایات تجلیل می‌شود. خانواده‌ها سفره خود را با میوه‌های گوناگون تزئین می‌کنند. مردم شب را با مثنوی، فال حافظ، قصه‌گویی و فال‌گیری صبح می‌کنند.

ثاقب آزاد، شاعر، از ولایت غور در مورد شب یلدا چنین می‌گوید: در سال‌های اخیر ما جمعی از فرهنگیان و ادبیان تلاش می‌کردیم تا شب یلدا را بیشتر ترویج دهیم. به همین‌خاطر برنامه‌ای که می‌گرفتیم به شکل سنتی بود و با شعرخوانی و موسیقی تجلیل می‌کردیم.

سید آصف از ولایت پروان در مورد تغییر گرامیداشت از شب‌چله می‌گوید: در گذشته‌ها، مردم دور بزرگ خانواده جمع می‌شدند و به قصه‌های او گوش می‌دادند؛ اما اکنون با آمدن اینترنت، خانوده‌ها از نقاط دور باهم یک‌جا این شب را تجلیل می‌کنند.