نسخه‌های خطی تیمبوکتو؛ گنجینه‌ای پنهان از چنگ اشغالگران فرانسوی در آفریقا

به گزارش ایکنا به نقل از عربی پست، سلطان «سونگای عسکیا محمد»، معروف به «عسکیای کبیر»، حاکم سلطنت اسلامی سونگای در ساحل غربی آفریقا در پایان قرن پانزدهم است که یکی از مرفه‌ترین مناطق اسلامی در تاریخ بود.

در نقل قولی از وی آمده است: «زمان اختصاص داده شده برای دفاعیات باید برای همه منصفانه باشد و ضروری است که شهادت فقط از افرادی پذیرفته شود که اخلاقشان بی‌عیب و نقص باشد»، «مقامات قضایی نزدیک به پادشاه نباید قبل یا بعد از محاکمه رشوه بپذیرند» و «پذیرفتن هدیه از شاکیان غیرقابل قبول است.»

این نقل قول در یکی از «نسخه‌های خطی تیمبوکتو» به همراه تقریباً 400 هزار نسخه خطی از صدها نویسنده در مورد علوم قرآن، ریاضیات، نجوم و طالع بینی یافت می‌شود. اینها از جمله اسناد تاریخی مهمی هستند که بخش مهمی از میراث دانش مکتوب بشری، عربی و اسلامی را تشکیل می‌دهند.

بیشتر بخوانید

اگر تلاش‌های شخصی ساکنان تیمبوکتو که این اسناد را از انقراض در دوران اشغال فرانسه و از غارت امروز حفظ کردند، نبود، نسخ خطی ارزشمند تیمبوکتو که توسط مؤسسات بین‌المللی مشهوری مانند یونسکو بایگانی می‌شوند و محتوای آنها توسط دانشگاه‌های اروپایی مورد مطالعه قرار می‌گیرد، تا به امروز زنده نمی‌ماندند.

تیمبوکتو؛ شهر علم در آفریقا

تیمبوکتو در مسیر یک راه تجاری باستانی قرار دارد که در آن نمک از شمال آفریقا با طلا و برده از کشورهای جنوب صحرای آفریقا مبادله می‌شد. طبق افسانه‌های رایج، نام تیمبوکتو به معنای «چاه بوکو» است؛ وی زنی از طوارق بود که این مکان به نام او نامگذاری شده است. این مکان زمانی توقفگاه چندین قبیله طوارق بود که در سفرهای تابستانی و زمستانی خود از آنجا عبور می‌کردند.

تیمبوکتو، به همراه «ولاته» و «شنقیط» در موریتانی، در دوره‌ای که کاروان‌ها مملو از خرما، نمک، پارچه، کتاب، طلا، ابریشم، پر شترمرغ و سایر کالاهای بیابانی بودند، مهم‌ترین پایتخت‌های اسلامی و ایستگاه‌های کاروانی در غرب آفریقا بودند.

این شهر در قرن شانزدهم به عنوان یک مرکز اسلامی برای یادگیری و محل سکونت روحانیون، قضات و نویسندگان رونق گرفت.

این شهر سپس به مرکزی پویا برای تجارت، علم، دانش و تصوف تبدیل و «شهر ۳۳۳ اولیای صالح» نامیده شد.

لئو آفریکانوس، جهانگرد ایتالیایی، در کتاب خود با عنوان «توصیف آفریقا» که در سال ۱۵۵۰ منتشر شد، با شگفتی می‌نویسد که در بازارهای شلوغ تیمبوکتو، زیر مناره‌های مساجد باشکوه آن، ثروتمندترین بازرگانان کتاب‌ها، نسخه‌های خطی نوشته شده توسط دانشمندان عرب در مورد همه چیز، از نجوم و ریاضیات گرفته تا قوانین اسلامی، و همچنین متون مذهبی را می‌فروختند.

تیمبوکتو علاوه بر اینکه شهری تجاری بود، به عنوان شهری برای یادگیری نیز شناخته می‌شد و جمعیتی بالغ بر 100 هزار نفر داشت که بسیاری از آنها نویسنده و دانش‌پژوه بودند.

سلسله‌های حاکم یکی پس از دیگری بر سر کار آمدند، اما این کشور تا زمان ورود استعمارگران فرانسوی در پایان قرن هجدهم، جایگاه خود را حفظ کرد. مردم به شدت در برابر حکومت استعماری فرانسه مقاومت کردند، رهبری این مقاومت را محمد علی الانصاری، ملقب به «انقونا»، بر عهده داشت که در سال ۱۸۹۷ در حالی که با آتش مهاجمان فرانسوی روبرو بود، به شهادت رسید.

اشغال تیمبوکتو توسط فرانسه و سرقت نسخه‌های خطی

در طول اشغال فرانسه، تیمبوکتو و ساکنان آن از وحشیگری و سبعیت سربازان فرانسوی که روحیه قوی مقاومت نشان داده شده توسط ساکنان شهر در برابر تهاجم خارجی را هدف قرار داده بودند، رنج بردند. فرانسوی‌ها همچنین کتابخانه‌ها و مجموعه‌های نسخ خطی را هدف قرار دادند و بسیاری از آثار اسلامی و نسخ خطی تیمبوکتو را در این شهر سرقت کرده و به کتابخانه‌های فرانسه منتقل کردند.

.

به دلیل اشغال مالی توسط فرانسه، اکثر افراد تحصیل‌کرده در این کشور به زبان فرانسوی تحصیل می‌کردند و به زبان عربی صحبت نمی‌کردند، بنابراین این نسخه‌های خطی توسط قشر تحصیل‌کرده این کشور نادیده گرفته شد.

با این حال، برخی از خانواده‌های این شهر تا جایی که می‌توانستند نسخه‌های خطی را از فرانسوی‌ها پنهان کردند و از گم شدن آنها جلوگیری کردند. وقتی مالی در سال ۱۹۶۰ از اشغال فرانسه آزاد شد، این خانواده‌ها توانستند این نسخه‌های خطی را در کتابخانه‌های خصوصی به نمایش عمومی بگذارند.

این کتابخانه‌ها حاوی تقریباً 400 هزار نسخه خطی از متون علمی و مذهبی به زبان عربی و سایر زبان‌های محلی بودند که بیشتر آنها به خط عربی نوشته شده بودند.

نسخه‌های خطی تیمبوکتو؛ میراثی بشری با قدمت صدها ساله

در طول دهه‌های بعد، تیمبوکتو به‌طور فزاینده‌ای در بین گردشگران غربی محبوب شد که این محبوبیت به دلیل تبلیغات رسانه‌ای بود که آژانس‌های گردشگری غربی از آن برای به تصویر کشیدن این شهر به عنوان شهر عجایب سوءاستفاده می‌کردند.

به دلیل تقاضای بالا برای این شهر تاریخی، اولین فرودگاه این شهر در اواسط دهه ۱۹۹۰ ساخته شد و پتانسیل گردشگری این شهر را افزایش داد. این شهر همچنین به داشتن چندین هتل مدرن افتخار می‌کرد و این نسخه‌های خطی و محتویات آنها بعدها مورد توجه قرار گرفت.

یونسکو در سال ۱۹۹۰ با به رسمیت شناختن اهمیت تیمبوکتو به عنوان مکانی با معماری آفریقایی و گذشته علمی و فکری آن، این شهر را به عنوان میراث جهانی اعلام کرد. 

پروژه «نسخ خطی آفریقای جنوبی-مالی» رسماً در سال ۲۰۰۳ آغاز شد و به دستاوردهای مهمی دست یافت، که مهمترین آنها ساختمان جدید کتابخانه‌ای است که در ژانویه ۲۰۰۹ در تیمبوکتو افتتاح شد تا نسخ خطی به درستی حفظ و آرشیو شوند.

شرکت گوگل بیش از ۴۰ هزار سند از نسخه‌های خطی تیمبوکتو را به صورت دیجیتالی بایگانی کرده است و نسخه‌های اصلی گنجینه‌ای بی‌قیمت هستند. برخی از نسخه‌های خطی تیمبوکتو با طلا نوشته شده‌اند، مانند نسخه‌های موجود در کتابخانه امام السیوطی، که یکی از مهم‌ترین کتابخانه‌های تیمبوکتو به حساب می‌آید.

این کتابخانه، نسخه‌های خطی ارزشمندی از جمله یک نسخه از قرآن کریم مربوط به قرن شانزدهم را در خود جای داده است که با طلای خالص نوشته شده و یک نسخه بسیار نادر محسوب می‌شود. قدیمی‌ترین نسخه‌های خطی این کتابخانه نیز به قرن دوازدهم میلادی برمی‌گردند.

علاوه بر یک نسخه خطی نادر مربوط به علم نجوم که کسوف و خسوف و چرخش زمین به دور خورشید را توضیح می‌دهد و نسخه‌های خطی دیگری نیز در مورد ریاضیات، تاریخ، پزشکی و فلسفه در این کتابخانه وجود دارد. تعداد زیادی از نسخه‌های خطی، موضوعاتی از فلسفه گرفته تا اقتصاد، پزشکی، کشاورزی، نجوم، ریاضیات و دین را پوشش می‌دهند. محتوای این کتاب‌ها علاوه بر آشکار کردن چگونگی تفسیر متفکران از محیط سیاسی و اجتماعی، زندگی روزمره، مانند نحوه درمان بیماری‌ها و تجارت را نیز توصیف می‌کنند.