نقطه کانونی تحول آموزشی؛ گذار از کتاب‌محوری به برنامه‌محوری
رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی در نشست خبری گفت: اگر بخواهیم مدارسی خلاق و پویا داشته باشیم که متناسب با شرایط منطقه‌ای و نیازهای دانش‌آموزان، مهارت‌ها و آموزش‌های لازم را ارائه دهند، باید به سمت برنامه‌محوری حرکت کنیم؛ چرا که گذار از کتاب‌محوری به برنامه‌محوری، نقطه کانونی این اقدام تحولی در سازمان است.
به گزارش خبرنگار ایکنا، نشست خبری حجت‌الاسلام علی لطیفی، رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، عصر یکشنبه ۲۰ مهرماه با حضور خبرنگاران در مدرسه تاریخی دارالفنون برگزار شد.
حجت‌الاسلام لطیفی در این نشست با تأکید بر تحول در کتب درسی گفت: یکی از موضوعات اصلی پروژه تحولی است که سازمان در سه سال گذشته درگیر آن بوده و امسال اولین سالی است که بروز و ظهور‌های عینی آن در مدرسه آشکار شده است.
وی افزود: مأموریت اصلی سازمان، برنامه‌ریزی درسی، تولید محتوای آموزشی و کتاب‌های درسی است. مهمترین تکلیف در برنامه درسی، متناسب‌سازی آن با نیازهای دانش‌آموزان و رویکرد‌های جدید است. با توجه به ابعاد متعدد و پیچیده این امر، نیازمند یک طراحی و نقشه راه شفاف بودیم. خوشبختانه سازمان این نقشه راه را ترسیم کرده بود و امسال پیش‌نیاز‌های برنامه انجام شد و برای اولین بار، اجرای این پروژه تحولی از دوره اول ابتدایی آغاز شده است. در واقع، نقطه تمرکز ما در اجرای این طرح تحول در برنامه درسی، ارائه سه خدمت اساسی به مدرسه است.
حجت‌الاسلام لطیفی ادامه داد: خدمت اول، ارائه «راهنمای عمل برنامه درسی» به صورت مدرسه‌به‌مدرسه است. در واقع درک رایج از تحول در برنامه درسی، عموماً به تغییر کتاب درسی محدود می‌شود؛ بنابراین، اولویت اصلی سازمان، اصلاح این نگرش است. منظور از تحول در برنامه درسی، مفهومی کلان‌تر و گسترده‌تر از تغییر کتاب درسی است. برنامه درسی، نقشه راه تربیت و یادگیری است که براساس آن، مدرسه طراحی‌ها، فعالیت‌ها و کلاس‌های خود را برنامه‌ریزی می‌کند. تمام اقداماتی که در مدرسه انجام می‌شود، بخشی از این مسیر به شمار می‌رود. پیش از این، چنین نقشه یکپارچه‌ای برای تربیت و یادگیری در مدرسه وجود نداشت. برنامه درسی مدرسه، در واقع ارائه‌دهنده این نقشه یکپارچه و طرحی حیات‌بخش است. از یک سو، انتظارات و استانداردهای ملی را به مدرسه انتقال می‌دهد و اهداف عملیاتی و علمی مشخصی را برای پایان هر دوره و پایه تحصیلی تعیین می‌کند و از سوی دیگر، حدود اختیارات مدرسه را در زمینه طراحی و برنامه‌ریزی مشخص می‌کند.
وی تصریح کرد: ویژگی مهم برنامه درسی مدرسه، انعطاف‌پذیری آن است که به مدارس امکان می‌دهد متناسب با شرایط خود و نیازهای دانش‌آموزان، طراحی‌ها و برنامه‌ریزی‌های لازم را برای انجام فعالیت‌های مختلف در سطح مدرسه انجام دهند. خوشبختانه این راهنمای عمل برای دوره اول ابتدایی آماده شده و در تعدادی از مدارس به صورت آزمایشی در حال اجراست. آنچه مورد توافق ما و این مدارس است، اولویت دادن به همین راهنمای عمل، یعنی چارچوب اقدامات و فعالیت‌هاست. در مرحله بعد، کتاب‌های درسی وارد میدان می‌شوند و نقش آن‌ها در این چارچوب مشخص می‌شود.
حجت‌الاسلام لطیفی گفت: دومین خدمتی که در قالب این طرح تحولی به مدارس ارائه می‌شود، عرضه کتاب‌های درسی و بسته‌های یادگیری جدید است. کتاب‌های درسی با رویکرد جدید، صرفاً به عنوان مجموعه‌ای از مواد و منابع آموزشی در نظر گرفته می‌شوند که در خدمت اهداف برنامه درسی قرار می‌گیرند. نکته حائز اهمیت، تأکید بر این چارچوب است. این چارچوب مورد توافق ستاد سازمان است و طبیعی است که زمان لازم است تا مدارس و نظام آموزش و پرورش با این فرهنگ جدید انس بگیرند. با این حال، این تغییر، یکی از مهمترین تحولات زیربنایی است که از امسال در آموزش و پرورش آغاز شده و به تدریج تثبیت خواهد شد. اگر بخواهیم مدارسی خلاق و پویا داشته باشیم که متناسب با شرایط منطقه‌ای و نیازهای دانش‌آموزان، مهارت‌ها و آموزش‌های لازم را ارائه دهند، باید به سمت برنامه‌محوری حرکت کنیم؛ چرا که گذار از کتاب‌محوری به برنامه‌محوری، نقطه کانونی این اقدام تحولی در سازمان است.
وی ادامه داد: آنچه مهم‌تر از تغییر کتاب‌های درسی است، تحول در خود مدرسه است. برای داشتن مدارس خلاق‌تر و فعال‌تر که در برنامه‌های تربیتی نقش‌آفرینی می‌کنند و به نیازهای متنوع زندگی دانش‌آموزان می‌پردازند، باید در درجه اول به رویکرد برنامه‌محور در مدارس توجه کنیم، بنابراین، خدمت اول ما، ارائه این چارچوب برنامه به مدرسه است.
وی، خدمت دوم را به‌روزرسانی کتاب‌ها، مواد و منابع آموزشی دانست و بیان کرد: این خدمت در چارچوب برنامه فوق قابل استفاده خواهد بود. سازمان این کار را برای پایه اول ابتدایی انجام داده است. نمونه‌هایی از این کتاب‌ها قابل مشاهده است. عناوین جدید با محتوای نو برای پایه اول ابتدایی طراحی شده و در زمان مناسب، همین تحول برای سایر دوره‌های تحصیلی نیز انجام خواهد شد. محتوای چندرسانه‌ای نیز نسبت به گذشته گسترش یافته است؛ برای مثال، در کتاب‌های فارسی و ریاضی، از محتوای چندرسانه‌ای استفاده شده که به‌عنوان بخشی از فرآیند آموزش مورد توجه قرار گرفته و نقش آن در تقویت مهارت‌های زبان‌آموزی دانش‌آموزان به طور ویژه مورد تأکید بوده است.
وی تصریح کرد: خدمت سوم که مکمل دو خدمت پیشین است، ارائه مجموعه‌ای از خدمات پشتیبانی علمی برای اجرای برنامه در مدرسه است. برای دستیابی به نتایج ملموس تغییرات ایجادشده در برنامه، ضروری است که از مدارس حمایت شود، برنامه در مدرسه پایش و بخش‌های نیازمند توجه شناسایی شود و نیازهای مدارس مورد بررسی قرار گیرد. بر این اساس، طراحی «نظام پشتیبانی از مدرسه» در مسیر اجرای برنامه درسی، سومین خدمتی است که در این طرح به آن پرداخته خواهد شد. امسال این نظام پشتیبانی در مقیاس محدود و به صورت آزمایشی اجرا می‌شود. اگرچه در سال‌های گذشته نیز نمونه‌های آزمایشی مشابهی اجرا شده، اما امیدواریم با اجرای آزمایشی امسال، بتوانیم به شکلی واقع‌بینانه‌تر نقاط ضعف و کاستی‌های موجود در مدارس را شناسایی کرده و از آن‌ها حمایت لازم را به عمل آوریم. این اقدام با توجه به حساسیت‌های پایه اول ابتدایی که امسال به صورت آزمایشی در حال اجراست، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
حجت‌الاسلام لطیفی گفت: پیش‌بینی می‌شود در سال آینده، دامنه اجرای این طرح گسترده‌تر شده و به استان‌های بیشتری تسری یابد و امیدواریم در دو سال آینده، پایه اول ابتدایی در سراسر کشور زیر پوشش این برنامه قرار گیرد. در این مسیر، اتفاقات بسیار مثبتی در جریان اجرای این طرح در حال رخ دادن است.
وی با اشاره به تهیه «راهنمای اولیا» در چارچوب اجرای آزمایشی این طرح، گفت: این راهنما به والدین کمک می‌کند تا با آگاهی از مبانی طرح، بتوانند در جریان فرآیند قرار گرفته و مشارکت مؤثری داشته باشند. این راهنما نیز بخشی از پروژه کلی تحول در برنامه درسی محسوب می‌شود.
وی در ادامه به تغییرات کتاب‌های درسی فنی و حرفه‌ای و کاردانش اشاره و بیان کرد: هدف اصلی این دروس، تربیت نیروی کار مناسب برای بازار کار است تا دانش‌آموزان پس از پایان دوره تحصیل، بتوانند جذب بازار کار شوند. این بخش، بزرگ‌ترین مجموعه آموزشی نیروی کار در کشور به شمار می‌رود. برخی از رشته‌های این حوزه با توجه به تحولات بازار کار، پیشرفت‌های فناورانه و ملاحظات آموزشی، نیازمند بازنگری و اصلاح بودند. در سال گذشته، ۳۰ رشته از رشته‌های فنی و حرفه‌ای از منظر تحولات بازار کار مورد ارزیابی قرار گرفتند. تغییرات ناشی از این ارزیابی، امسال در کتاب‌های درسی پایه دهم این رشته‌ها اعمال شده است. علاوه بر این، بازنگری و بازطراحی گسترده‌ای برای تعداد قابل توجهی از رشته‌های فنی و حرفه‌ای و کاردانش انجام شده است. امسال در پایه دهم، علاوه بر اجرای چند رشته جدید، شاهد تغییرات اساسی در ۱۵ عنوان کتاب درسی و در مجموع حدود ۵۵ کتاب درسی در رشته‌های فنی هستیم که همانگونه که اشاره شد، مبتنی بر تحولات بازار کار و فناوری‌های مرتبط طراحی شده‌اند.
وی ادامه داد: سومین محور از کتاب‌ها و بسته‌های یادگیری جدید در دوره ابتدایی و متوسطه اول، به چند حوزه مربوط می‌شود. اولین مورد، «کتاب کار آموزش خط تحریری» برای دانش‌آموزان پایه‌های پنجم و ششم است. برای پایه چهارم، امسال برای اولین بار این کتاب به صورت سراسری اجرا می‌شود (در دو سال گذشته به صورت آزمایشی و محدود اجرا شده بود). بازخوردهای بسیار مطلوبی از این طرح دریافت کرده‌ایم. همواره از وضعیت دستخط دانش‌آموزان ایرانی انتقاد وجود داشته است. در دفتر تألیف، بخشی از درس هنر دوره ابتدایی به خط تحریری اختصاص یافته و کتاب کار آموزشی برای آن در نظر گرفته شده است.
حجت‌الاسلام لطیفی گفت: اتفاق دیگر که به صورت آزمایشی در دوره متوسطه اول در جریان است، کتاب درسی دینی با عنوان «از من تا خدا» می‌باشد. این کتاب به صورت موازی با کتاب پیام‌های آسمان در برخی استان‌ها تدریس می‌شود و با زبان و ادبیاتی متفاوت نگاشته شده تا برای نوجوانان این مقطع جذابیت داشته باشد. این کتاب با تمرکز بر روایت‌پردازی، توجه به مسائل دینی و در نظرگیری نیازهای متنوع دانش‌آموزان تألیف شده و در مرحله اجرای آزمایشی قرار دارد. ما قطعاً از نظرات، دیدگاه‌ها و بازخوردهای صاحب‌نظران استقبال می‌کنیم. تغییر دیگری که در دو سه سال گذشته آغاز شده و امسال نیز ادامه دارد، مربوط به کتاب درسی «کار و فناوری» است. کتاب کار و فناوری پایه ششم امسال به صورت سراسری تغییر یافته و کتاب‌های پایه‌های هفتم و هشتم نیز به صورت آزمایشی و محدود در حال اجرا هستند. در صورت موفقیت‌آمیز بودن این دوره آزمایشی، این کتاب‌ها در سال‌های آینده به صورت سراسری اجرا خواهند شد. ماهیت این کتاب‌ها به گونه‌ای است که همواره نیاز به به‌روزرسانی دارند. یکی از فصل‌های افزوده شده به این کتاب، فصل «هوش مصنوعی» است. همچنین کتاب «هوش مصنوعی» برای رشته کاردانش نیز تدوین شده که اگرچه در زمان بسیار کوتاهی تهیه گردید، اما به صورت انتخابی امسال در اختیار هنرجویان رشته‌های مختلف کاردانش قرار خواهد گرفت و در برنامه درسی آن‌ها گنجانده شده است.
وی با اشاره به تأکید رئیس جمهور بر به‌کارگیری روش‌های نوین و استفاده از فناوری از سوی معلمان، گفت: مأموریت سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، تهیه یک بسته آموزشی برای معلمان گرامی به صورت خودآموز بود. این بسته حول سه محور اصلی تولید شده است؛ محور اول ایجاد «محیط مثبت و برانگیزنده» برای دانش‌آموز است. محور دوم، چگونگی «استفاده از فناوری‌های مختلف» در حوزه آموزش، از جمله بهره‌گیری از هوش مصنوعی و سایر ابزارها، همراه با ملاحظات، راهکارها و تکنیک‌های مرتبط و محور سوم، کمک به استفاده از «روش‌های نوین تدریس» از جمله روش‌های بازی‌محور، کلاس معکوس و الگوهای جدیدتر آموزشی، به منظور تسهیل اجرای کلاس‌های فعال توسط معلمان است. این بسته به صورت خلاصه و کاربردی، با محتوای فنی مناسب، هم‌اکنون به طور کامل روی شبکه رشد قرار گرفته و از سوی معلمان مورد استفاده قرار خواهد گرفت.
وی در ادامه بیان کرد: اقدام دیگر سازمان که احتمالاً بسیاری از خبرنگاران علاقه‌مند به دریافت اطلاعات بیشتر در این زمینه هستند، مربوط به تولید محتوای آموزشی درباره «جنگ تحمیلی دوازده روزه» است. این رویداد، حادثه‌ای بسیار خاص و یکی از متفاوت‌ترین وقایع در تاریخ معاصر ایران بود که ضرورت توجه استراتژیک آموزش و پرورش و تولید محتوای آموزشی مناسب را ایجاب می‌کرد. با توجه به اهمیت موضوع و در چارچوب مأموریت‌های سازمان، تولید محتوا در این زمینه ضروری تشخیص داده شد. مشورت‌هایی با حضور جمعی از صاحب‌نظران و کارشناسان خارج از سازمان انجام و همفکری‌های لازم انجام شد. بر این اساس، تصمیم گرفته شد سه بسته آموزشی برای دانش‌آموزان مقاطع سه‌گانه (ابتدایی، متوسطه اول و متوسطه دوم) تهیه شود که در مدرسه و کلاس درس قابل استفاده باشد و به عنوان ابزار کمکی در اختیار معلمان، دبیران، مدیران و مربیانی قرار گیرد که مایلند در این زمینه فعالیت‌ها و برنامه‌هایی را با دانش‌آموزان اجرا کنند و پیش‌بینی می‌شود این بسته‌ها تا ابتدای آبان‌ماه، مقارن با ایام روز دانش‌آموز و هفته اول و دوم آبان، به مدارس ارسال شود. هدف اصلی از تولید این بسته، فراهم آوردن بستری مناسب برای انجام فعالیت‌ها و گفت‌وگوهای هدفمند و جدی‌تر دانش‌آموزان در این زمینه بوده است. اولویت ما در تولید این بسته، آن بود که خود را سخنگوی اصلی قرار ندهیم، بلکه زمینه‌ای فراهم کنیم تا دانش‌آموزان خود به بازگویی تجربیاتشان از این دوران بپردازند.
وی اضافه کرد: در حوزه ساماندهی منابع، در سال گذشته ۱۷۰۰ کتاب در سازمان مورد بررسی قرار گرفت و در رده‌های مختلف، توصیه شد. مجلات رشد کماکان به عنوان یکی از مهمترین ابزارهای کمک‌آموزشی مورد استفاده قرار می‌گیرند. تیراژ سالانه این مجلات حدود ۱۰ میلیون شماره است که امسال نیز با نوآوری‌های جدیدی در مدارس عرضه خواهد شد.
حجت‌الاسلام لطیفی با اشاره به برگزاری «جشنواره فیلم رشد» در سال جاری، گفت: تغییرات در رویکردها و سیاست‌های این جشنواره توسط دفتر انتشارات و فناوری آموزشی بررسی و پیشنهاد شده که در صورت تصویب در جلسه آینده، جشنواره امسال با مجموعه‌ای از تغییرات اجرا خواهد شد. «جشنواره تولید محتوای الکترونیکی رشد» با مشارکت و ارسال ۲۷ هزار اثر، امسال برگزار می‌شود. همچنین «جشنواره کتاب رشد» و «جشنواره تصویرگری» نیز از دیگر برنامه‌های در دست اجرا هستند.
وی در ادامه در پاسخ به سؤال خبرنگار ایکنا درباره حافظه‌محور بودن کتاب‌ها و حجم سنگین درس‌ها از جمله مطالعات اجتماعی در دوره متوسطه اول، بیان کرد: همیشه بخشی از مطالباتی که از سازمان مطرح می‌شود، نسبت به تحول و تغییر در کتاب درسی و نوعی بی‌توجهی نسبت به اقتضائات است. مثلاً اگر ما بخواهیم کتاب درسی را تهیه کنیم که عمده درس‌هایش بر اساس رویکرد بازی‌محور طراحی شده باشد، این کتاب درسی را حتماً معلمی باید تدریس کند که در زمینه روش آموزش مبتنی بر بازی، توانمند باشد. تحول در برنامه درسی، روی دیگرش تحول در توانمندسازی معلمان و نیروی انسانی است. متأسفانه نیروی انسانی توانمند و متخصص نداریم که بتواند اینها را به هم پیوند بزند.
وی افزود: یکی از مشکلاتی که منجر به حجم زیاد کتاب می‌شود، اهداف و انتظارات گسترده‌ای است که توسط سندهای بالادستی برای سازمان تعیین شده است. دلیلش این است که وقتی شما مطلبی را حذف می‌کنید، آن بخش بلاتکلیف می‌ماند و باید یک چارچوب جامع رعایت شود. اصل این مسئله و چالش، چالش درستی است. اما یک راهکار اساسی برای اصلاح آن، حداقل تفکیک این کتاب به دو کتاب مجزا است که باید در چارچوب دیگری تعریف شود و در چارچوب فعلی امکان‌پذیر نیست.
حجت‌الاسلام لطیفی در پاسخ به سؤال دیگر خبرنگار ایکنا درباره هوش مصنوعی و چگونگی بهره‌گیری از آن در شخصی‌سازی یادگیری، گفت: در حوزه‌های فناوری، معلمان معمولاً از دانش آموزان عقب‌تر هستند، چرا که فناوری‌ها جدید هستند. سازمان نیز به صورت جدی درگیر این موضوع بوده است. کاری که ما اکنون انجام داده‌ایم، کتاب هوش مصنوعی است که به صورت انتخابی ارائه می‌شود. در این کتاب هم سواد پایه در مورد هوش مصنوعی، هم چگونگی کاربست و استفاده از هوش مصنوعی در انواع حوزه‌ها، هم توسعه هوش مصنوعی و هم ملاحظات اخلاقی و انسانی مربوط به آن نوشته شده است.
