معارف قرآن به روایت علامه مصباح؛ ترکیب علم، تحلیل و وضوح بیان

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی عابدی، استاد حوزه علمیه، در نشست علمی «ویژگی‌های تفسیر موضوعی علامه مصباح در تفسیر موضوعی معارف قرآن» که از سلسله نشست‌های همایش بین‌‌المللی علوم انسانی اسلامی به مناسبت بزرگداشت علامه محمدتقی مصباح یزدی برگزار شد، با اشاره به مباحث دقیق عقلی و فلسفی برخی آیات قرآن، گفت: علامه مصباح با هنر خود، مباحث عمیق و ژرف قرآنی را با بیانی ساده، رسا و روان بیان کرده است. بیان مباحث غیرعمیق و ساده هنر محسوب نمی‌شود؛ اما هنر آیت‌الله مصباح در آن است که مباحث دشوار و عمیق را با روانی و وضوح بیان می‌کند، به گونه‌ای که این بیان رسا و روان، هیچ نقصی در آموزه‌های قرآنی ایجاد نمی‌کند و به عمق مباحث لطمه‌ای وارد نمی‌سازد.

وی با اشاره به ویژگی دیگر معارف قرآن، یعنی قدرت علمی و تحلیلی علامه مصباح در تبیین معارف قرآن، گفت: ایشان در تفسیر معارف قرآن، اولاً موضوعاتی که مورد توجه قرار می‌دهد گستره زیادی دارد؛ هم به مباحث مختلف و پیچیده علوم انسانی وارد می‌شود و هم آن‌ها را نقد و ارزیابی می‌کند. این گستره مباحث و توانایی در نقد و ارزیابی، نشانه قدرت علمی استاد است.

استاد مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) اظهار کرد: ایشان با تحلیل دقیق و عالمانه خود از آموزه‌های قرآنی توانسته است پرده از لایه‌های عمیق آیات بردارد. قدرت علمی و تحلیلی علامه مصباح در معارف قرآن، لایه‌های معنایی آیات را در اختیار مخاطب قرار می‌دهد که این بسیار ارزشمند است. گاهی قدرت علمی و تحلیلی استاد در تحلیل یک واژه خودنمایی می‌کند؛ یعنی واژه‌ای که دیگران به راحتی از آن گذشته‌اند، از سوی ایشان مورد توجه عمیق و دقیق قرار گرفته است و این تبیین، نشان‌دهنده قدرت علمی ویژه‌ای است که این مفسر بزرگ به آن مجهز بود.

عابدی با بیان اینکه ویژگی دیگر این اسلام‌شناس بزرگ، بهره‌گیری گسترده از علوم انسانی در مباحث مختلف معارف قرآن است، افزود: در مباحث خداشناسی، ایشان از مباحث عقلی و نظری دانشمندان غربی و اسلامی استفاده کرده و آن‌ها را نقد و بررسی کرده است. نظریات مطرح در انسان‌شناسی علوم روز را بیان کرده و در مباحث اخلاقی و اجتماعی نیز همین روش را دنبال می‌کند. ایشان ضمن بهره‌گیری از علوم انسانی مطرح، به نقد و ارزیابی آن پرداخته و زوایای مختلف آن را مطرح کرده است. برای مثال، در بحث جبر اجتماعی و شبهات جبر، بیان کرده است که دیدگاه برخی اندیشمندان تا فلان حد با قرآن منطبق است و تا حدی هم هماهنگی ندارد، و همواره تأکید دارد که اختیار انسان به هیچ وجه سلب نمی‌شود. در برخی موارد، علامه مصباح به تولید علوم انسانی در مجموعه معارف قرآن می‌پردازد که اهمیت زیادی دارد.

استاد و پژوهشگر حوزه علمیه گفت: در برخی موارد مانند بخش «سنت‌های الهی»، استاد اصول روان‌شناسی اسلامی را بیان می‌کند و می‌فرماید از این آیات سه اصل روان‌شناسی استخراج می‌شود، مسئله‌ای که در تفاسیر دیگر با این پررنگی و تأکید مشاهده نمی‌شود. ایشان توجه وافری به علوم انسانی روز و تصحیح و تکمیل آن داشته است.

وی با تأکید بر اینکه مجموعه معارف قرآن ناظر به علوم انسانی است، افزود: در مجموعه تفسیر موضوعی استاد مصباح، یک روند نظریه‌پردازی وجود دارد؛ یعنی یک موضوع انسان‌شناسی توسط ایشان مطرح شده و ابعاد مختلف، دلایل، علل و نقش هر عامل تبیین می‌شود، سپس آن را با مجموعه‌ای از داده‌های قرآنی منطبق می‌کند. وقتی این موارد کنار هم قرار گیرد، یک نظریه قرآنی در یک موضوع خاص شکل می‌گیرد.

وی تأکید کرد: بنابراین، ویژگی مهم آیت‌الله مصباح، تولید نظریه بر مبنای اسلام است. ایشان راه نظریه‌پردازی را در این کتاب هموار کرده‌اند که نوعی آموزش عملی محسوب می‌شود.

عابدی با بیان اینکه مجموعه معارف قرآن ویژگی‌های خاص دیگری هم دارد، از جمله در انتخاب موضوع و نظام‌مندسازی در مباحث خداشناسی، اضافه کرد: بعد از اینکه علامه مصباح طرح محتوامحوری (تقسیم موضوعات قرآن به عقاید، اخلاق و احکام) را بیان کردند، نقدی هم دارند و آن اینکه همه معارف قرآن را نمی‌توان تنها در این سه بخش گنجاند؛ این طرح جامعیت کافی ندارد و رابطه بین این سه بخش روشن نیست.

وی تأکید کرد: ایشان طرح انسان‌محوری را هم بیان می‌کنند؛ یعنی معارف قرآن براساس ابعاد وجودی انسان مورد بحث قرار گیرد. در این زمینه، ایشان چند مشکل را مطرح کرده‌اند: اول، گرایش اومانیستی و انسان‌محوری که از سوی قرآن مذمت شده است؛ دوم، ابهام در ابعاد وجودی انسان و اینکه این ابعاد مشخص نیست؛ سوم، نبود ارتباط روشن بین ابعاد؛ و چهارم، سختی در تقسیم‌بندی معارف قرآن. در نهایت، ایشان طرح «الله‌محوری» را ارائه کرده‌اند.

عابدی تأکید کرد: براساس نظر ایشان، در طرح الله‌محوری، ارتباط بین موضوعات مشخص است و با منطق قرآن مطابقت دارد، چرا که همه چیز را به توحید و خدا منتهی می‌کند. این طرح جامع‌ترین طرحی است که تاکنون ارائه شده است. از ویژگی‌های آیت‌الله مصباح این است که محل بحث را به روشنی و شفافیت بیان می‌کند؛ حتی در سخنرانی‌های عمومی نیز این ویژگی دیده می‌شد و مشکل یا مسئله مورد بحث را به خوبی تنقیح و تبیین می‌کرد.

عابدی افزود: علامه مصباح با دقت کافی و تسلط بر مباحث عقلی، محل بحث را با بیانی عالمانه و دقیق روشن می‌کرد. در مجموعه معارف قرآن، ایشان نقطه‌زنی داشت که باعث جلوگیری از خلط مباحث و کاهش ابهامات می‌شد؛ برای مثال، در بحث وحدت و کثرت ادیان، ابتدا انواع اختلافات را بیان کرده و سپس اختلاف اصلی را مشخص می‌کند.

این پژوهشگر به ویژگی دیگر علامه مصباح اشاره کرد و گفت: ویژگی مهم دیگر ایشان، جست‌وجوی جامع و علمی آیات است. یکی از مراحل تشخیص قدرت مفسر موضوعی، همین مرحله جست‌وجوی آیات است. علامه مصباح معتقد بود برای هر موضوع باید از ابتدای سوره حمد تا پایان قرآن موضوع مورد نظر بررسی شود و حتی یکبار جست‌وجو کافی نیست، بلکه این کار باید چند بار انجام شود.

وی افزود: این ویژگی نیازمند مهارت در یافتن اکثری و مناسب کلیدواژگان قرآنی است؛ یعنی کسی می‌تواند کلیدواژه‌های آیات را دقیق‌تر استنباط کند که دامنه کلیدواژه‌های بیشتری داشته باشد، و این ویژگی در علامه مصباح به وضوح وجود داشت. برای مثال، در بحث ادله نقلی اثبات عصمت انبیاء، ایشان گفته است معادل واژه «عصمت»، «المخلصین» است.

عابدی بیان کرد: واژه عصمت در قرآن نیامده است، اما علامه مصباح معادل آن را بیان می‌کند. یا در مورد هدف نهایی انسان در قرآن، ایشان گفته است که عبارت «هدف نهایی» در قرآن نیامده و باید ابعاد این مسئله را بشکافیم و کلیدواژه‌های مرتبط را بررسی کنیم.

وی ادامه داد: ایشان اشاره کرده است که قرآن در برخی آیات، اعمالی را بیان کرده و دلیل آن را با تعابیری چون «لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»، «لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ» و «لَعَلَّكُمْ ...» توضیح می‌دهد؛ یعنی تقوا، فلاح، فوز و ... انتهای هدف و هدف نهایی انسان است.

این پژوهشگر اظهار کرد: علامه مصباح از دخالت نظریات ظنی در استنباط قرآن منع کرده‌اند؛ یعنی نظریاتی که قطعی نیستند. ایشان بر این باورند که مدلول آیات قرآن نباید مبتنی بر مباحث ظنی باشد، زیرا این نظریات قطعیتی به ما نمی‌دهند. بنابراین، ابتدا باید مباحث ادبی و قرائن کلامی را همراه با قرائن عقلی بررسی کرد تا استنباط‌ها یقینی و غیرظنی باشند و این نیز یکی از ویژگی‌های معارف قرآن از نگاه ایشان است.

استاد حوزه علمیه با بیان اینکه گاهی اوقات در نعمت‌هایی غرق هستیم و قدر آن‌ها را نمی‌دانیم»، گفت: «به نظر من، مجموعه معارف قرآن علامه مصباح از جمله این نعمات است که باید بیش از پیش، به‌ویژه در تولید علوم انسانی اسلامی، مورد توجه قرار گیرد. خود من که در مقطع دکتری، رساله خود را به این کتاب اختصاص داده‌ام، به مجموعه گسترده‌ای از نظام مسائل در علوم انسانی و نکات ارزشمندی چون طرح‌های پژوهشی و … دست یافته‌ام.