بانکداری دیجیتال؛ عبور آرام از شعب فیزیکی به خدمات آنلاین

حسین عبداللهی نصرآبادی؛ کارشناس اقتصادی یادداشتی اختصاصی با عنوان «بانکداری دیجیتال در ایران؛ عبور آرام اما اجتناب‌ناپذیر از شعب فیزیکی به خدمات آنلاین» را در اختیار ایکنا قرار داده است که در ادامه می‌خوانیم.

در دهه‌های گذشته، بانکداری در ایران با مفهومی گره خورده بود که شعب فیزیکی، صف‌های طولانی و فرآیندهای کاغذی، عناصر اصلی آن را تشکیل می‌دادند اما در سال‌های اخیر، تحولات فناوری و تغییر انتظارات مشتریان باعث شده است بانک‌ها ناچار به بازنگری جدی در مدل کسب‌وکار خود شوند. امروز بانکداری دیجیتال دیگر یک انتخاب یا مزیت رقابتی نیست، بلکه ضرورتی برای بقا در نظام بانکی به‌شمار می‌آید.

گسترش خدمات آنلاین بانکی، از افتتاح حساب غیرحضوری گرفته تا انتقال وجه، پرداخت قبوض، دریافت تسهیلات خرد و مدیریت سرمایه، نشان‌دهنده تغییر پارادایم در ارائه خدمات مالی است. بانک‌ها تلاش می‌کنند بخش قابل‌توجهی از خدمات خود را به بسترهای دیجیتال منتقل کنند تا هم هزینه‌های عملیاتی را کاهش دهند و هم رضایت مشتریان را افزایش دهند. این روند، همسو با تحولات جهانی بانکداری، در ایران نیز با شتابی تدریجی در حال گسترش است.

یکی از مهم‌ترین عوامل این تحول، تغییر رفتار مشتریان است. نسل جدید مشتریان بانکی، به‌ویژه جوانان و فعالان اقتصادی، انتظار دارند خدمات بانکی سریع، ساده، در دسترس و بدون مراجعه حضوری ارائه شود. این تغییر انتظارات، بانک‌ها را وادار کرده است سرمایه‌گذاری بیشتری در زیرساخت‌های فناوری اطلاعات، اپلیکیشن‌های موبایلی و پلتفرم‌های آنلاین انجام دهند.

در کنار این عامل، فشار هزینه‌ها نیز نقش مهمی در حرکت به‌سوی بانکداری دیجیتال ایفا می‌کند. نگهداری شبکه گسترده شعب فیزیکی، هزینه‌های بالایی به بانک‌ها تحمیل می‌کند. در شرایطی که حاشیه سود بانک‌ها تحت فشار است، دیجیتالی‌سازی خدمات به‌عنوان راهکاری برای کاهش هزینه و افزایش بهره‌وری مطرح می‌شود.

با این حال، مسیر بانکداری دیجیتال در ایران بدون چالش نیست. محدودیت‌های زیرساختی، مسائل امنیت سایبری، سطح سواد دیجیتال بخشی از مشتریان و پیچیدگی‌های مقرراتی، از جمله موانعی هستند که سرعت این تحول را تحت تأثیر قرار داده‌اند. برخی بانک‌ها هنوز در مرحله ارائه خدمات پایه آنلاین باقی مانده‌اند و فاصله محسوسی با استانداردهای بانکداری دیجیتال پیشرفته دارند.

نکته قابل‌توجه این است که بانکداری دیجیتال صرفاً به معنای انتقال خدمات سنتی به بستر آنلاین نیست، بلکه نیازمند بازطراحی کامل فرآیندها، تغییر فرهنگ سازمانی و حرکت به‌سوی بانکداری داده‌محور است. بانک‌هایی که صرفاً نسخه دیجیتال خدمات قدیمی را ارائه می‌دهند، در بلندمدت توان رقابت با بازیگران نوآور را نخواهند داشت.

در مجموع، بانکداری دیجیتال در ایران وارد مرحله‌ای شده است که بازگشت از آن ممکن نیست. هرچند این مسیر با سرعتی کمتر از برخی کشورهای پیشرفته طی می‌شود، اما روند کلی نشان می‌دهد که آینده نظام بانکی به‌طور جدی با خدمات آنلاین و فناوری‌های نوین گره خورده است.

 هوش مصنوعی و نئوبانک‌ها؛ میدان جدید رقابت در نظام بانکی

با گسترش فناوری‌های نوین، رقابت در صنعت بانکداری وارد مرحله‌ای تازه شده است؛ مرحله‌ای که در آن هوش مصنوعی، فین‌تک‌ها و نئوبانک‌ها نقش محوری ایفا می‌کنند. این تحولات، ساختار سنتی بانک‌ها را به چالش کشیده و بازیگران جدیدی را وارد میدان کرده است که با سرعت، نوآوری و تجربه کاربری بهتر، انتظارات مشتریان را تغییر داده‌اند.

هوش مصنوعی به یکی از مهم‌ترین ابزارهای تحول در بانکداری تبدیل شده است. بانک‌ها از این فناوری برای تحلیل داده‌های مشتریان، اعتبارسنجی هوشمند، تشخیص تقلب، مدیریت ریسک و حتی ارائه پیشنهادهای شخصی‌سازی‌شده استفاده می‌کنند. این کاربردها نه‌تنها دقت تصمیم‌گیری را افزایش می‌دهد، بلکه سرعت ارائه خدمات را نیز بهبود می‌بخشد.

در ایران نیز برخی بانک‌ها گام‌هایی در این مسیر برداشته‌اند، اما استفاده گسترده و یکپارچه از هوش مصنوعی هنوز در مراحل ابتدایی قرار دارد. چالش‌هایی مانند کیفیت داده‌ها، محدودیت زیرساخت‌ها و دغدغه‌های نظارتی، مانع از بهره‌برداری کامل از ظرفیت این فناوری شده‌اند. با این حال، روند کلی نشان می‌دهد که بانک‌ها چاره‌ای جز حرکت به‌سوی بانکداری هوشمند ندارند.

در کنار بانک‌ها، فین‌تک‌ها به‌عنوان بازیگران چابک و نوآور وارد عرصه خدمات مالی شده‌اند. این شرکت‌ها با تمرکز بر تجربه کاربری، خدمات ساده و سرعت بالا، بخشی از بازار بانک‌ها را به خود اختصاص داده‌اند. پرداخت‌های آنلاین، کیف پول‌های دیجیتال، اعتباردهی خرد و مدیریت مالی شخصی از جمله حوزه‌هایی است که فین‌تک‌ها در آن‌ها نقش پررنگی دارند.

ظهور نئوبانک‌ها نیز چالش دیگری برای بانک‌های سنتی ایجاد کرده است. نئوبانک‌ها بدون شعب فیزیکی و با تکیه کامل بر بسترهای دیجیتال فعالیت می‌کنند و هزینه‌های عملیاتی بسیار کمتری دارند. اگرچه این مدل در ایران هنوز به‌طور کامل توسعه نیافته، اما نشانه‌هایی از حرکت به این سمت در برخی بانک‌ها و پلتفرم‌های مالی دیده می‌شود.

این تحولات، بانک‌های سنتی را در برابر یک انتخاب استراتژیک قرار داده است: یا باید با فین‌تک‌ها همکاری کنند، یا خود به بازیگران فناور تبدیل شوند. بسیاری از بانک‌ها مسیر همکاری را انتخاب کرده‌اند و تلاش می‌کنند از ظرفیت فین‌تک‌ها برای توسعه خدمات دیجیتال خود استفاده کنند.

در نهایت، رقابت جدید در نظام بانکی دیگر بر سر نرخ سود یا تعداد شعب نیست، بلکه بر سر فناوری، داده و تجربه مشتری است. بانک‌هایی که نتوانند خود را با این واقعیت تطبیق دهند، به‌تدریج سهم خود از بازار را از دست خواهند داد.

خدمات آنلاین بانکی؛ فرصت بزرگ یا تهدید برای اعتماد عمومی؟

گسترش خدمات آنلاین بانکی اگرچه فرصت‌های قابل‌توجهی برای توسعه مالی و افزایش دسترسی عمومی به خدمات بانکی ایجاد کرده است، اما هم‌زمان چالش‌های جدی نیز به همراه دارد. مهم‌ترین این چالش‌ها، امنیت اطلاعات، اعتماد عمومی و چارچوب‌های نظارتی است؛ موضوعاتی که آینده بانکداری دیجیتال را تحت تأثیر قرار می‌دهند.

افزایش حجم تراکنش‌های آنلاین، بانک‌ها را به یکی از اهداف اصلی حملات سایبری تبدیل کرده است. فیشینگ، بدافزارها، سرقت اطلاعات و کلاهبرداری‌های اینترنتی از جمله تهدیدهایی هستند که با گسترش خدمات دیجیتال، شدت و پیچیدگی بیشتری یافته‌اند. هرگونه اختلال یا نشت اطلاعات می‌تواند به‌شدت به اعتماد عمومی آسیب بزند.

در ایران، موضوع امنیت سایبری در نظام بانکی از حساسیت بالایی برخوردار است. بانک‌ها ناچارند سرمایه‌گذاری قابل‌توجهی در زیرساخت‌های امنیتی، آموزش نیروی انسانی و آگاهی‌بخشی به مشتریان انجام دهند. در غیر این صورت، توسعه خدمات آنلاین می‌تواند به عاملی برای افزایش ریسک تبدیل شود.

در کنار امنیت، مسئله قانون‌گذاری و نظارت نیز اهمیت ویژه‌ای دارد. سرعت تحول فناوری معمولاً از تدوین مقررات پیشی می‌گیرد و این موضوع چالش‌هایی برای نهادهای ناظر ایجاد می‌کند. موضوعاتی مانند بانکداری باز، استفاده از هوش مصنوعی، مالکیت داده‌ها و حریم خصوصی، نیازمند چارچوب‌های قانونی شفاف و به‌روز هستند.

از سوی دیگر، خدمات آنلاین بانکی فرصت بزرگی برای گسترش عدالت مالی محسوب می‌شوند. دسترسی آسان به خدمات بانکی می‌تواند به کاهش شکاف مالی، تسهیل کسب‌وکارهای خرد و افزایش شمول مالی کمک کند. این مزیت به‌ویژه در مناطق کم‌برخوردار و برای اقشار کم‌درآمد اهمیت دارد.

چالش اصلی اینجاست که توسعه خدمات آنلاین باید هم‌زمان با حفظ امنیت و اعتماد عمومی انجام شود. هرگونه غفلت در این زمینه می‌تواند روند دیجیتالی‌سازی بانک‌ها را با وقفه جدی مواجه کند.

 جمع‌بندی کلی

بانکداری ایران در آستانه یک تحول ساختاری قرار دارد؛ تحولی که فناوری، خدمات آنلاین و بانکداری هوشمند محور اصلی آن هستند. در این مسیر، فرصت‌ها و تهدیدها در کنار هم قرار گرفته‌اند. موفقیت بانک‌ها در آینده، به توانایی آن‌ها در ایجاد تعادل میان نوآوری، امنیت و اعتماد عمومی بستگی دارد.