روایت صلح و مدارا از سیره نبوی؛ پاسخ تئاتر به جهان تشنه گفت‌وگو
یک کارگردان تئاتر با بیان اینکه اگر آثار نمایشی بر صلح، محبت و انسان‌دوستی پیامبر(ص) تأکید کنند، بدون تردید مخاطب جهانی با آن ارتباط برقرار خواهد کرد، گفت: در فضای بین‌المللی امروز که نیاز به گفت‌وگو میان ادیان و فرهنگ‌ها بیش از گذشته احساس می‌شود، چنین آثاری می‌توانند نقش مهمی ایفا کنند.
تئاتر به عنوان هنری زنده و تأثیرگذار همواره نقشی مهم در بازنمایی اندیشه‌ها و ارزش‌های فرهنگی داشته است. این هنر با زبان صحنه و تصویر می‌تواند مفاهیم پیچیده انسانی را ساده و ملموس به مخاطب منتقل کند و بستری فراهم آورد تا نسل امروز با میراث فکری و اعتقادی گذشتگان پیوندی تازه برقرار کند. در میان موضوعات گوناگون، پرداختن به شخصیت‌های دینی به ویژه سیره پیامبر اکرم(ص) از جایگاهی ویژه برخوردار است؛ چراکه حضرت رسول(ص) نه تنها پیامبر مسلمانان بلکه به عنوان پیامبر مهربانی و عدالت برای همه بشریت شناخته می‌شوند.
با وجود این اهمیت، سهم تئاتر در معرفی پیامبر و ارزش‌های اسلامی چندان پررنگ نبوده است. اگرچه در عرصه سینما یا ادبیات دینی نمونه‌های موفقی همچون «روز واقعه» یا برخی تولیدات تلویزیونی دیده می‌شود اما در تئاتر، تولید آثار جدی و ماندگار انگشت‌شمار است. نبود مراکز پژوهشی ویژه و فقدان نهادی که مأموریت تولید متن نمایشی بر اساس منابع معتبر دینی را بر عهده داشته باشد از مهم‌ترین دلایل این خلأ محسوب می‌شود. همین امر سبب شده بسیاری از هنرمندان علاقه‌مند نتوانند در این عرصه فعالیت کنند یا انگیزه لازم را از دست بدهند.
در چنین شرایطی گفت‌وگو با کارگردانان و مدیرانی که هم تجربه اجرایی دارند و هم از نزدیک با موانع و ظرفیت‌های این حوزه آشنا هستند اهمیت دوچندان پیدا می‌کند. یکی از این افراد کاظم نظری است که سال‌ها در عرصه کارگردانی و مدیریت تئاتر فعالیت داشته و در سخنان خود بارها بر ضرورت توجه به تولید آثار نمایشی با موضوعات دینی تأکید کرده است. وی معتقد است اگرچه گروه‌هایی محدود در این زمینه فعال هستند اما این تلاش‌ها به هیچ وجه پاسخگوی نیاز جامعه نیست و باید نهادی ملی برای حمایت از تولید نمایش‌های دینی شکل گیرد.
مصاحبه پیش‌رو حاصل گفت‌وگو با کاظم نظری است. در این گفت‌وگو او به چرایی کم‌توجهی به سیره پیامبر(ص) در آثار نمایشی می‌پردازد و درباره نقش هنرمندان، مسئولیت نهادهای فرهنگی، اهمیت تئاتر کودک و نوجوان و همچنین ظرفیت‌های بین‌المللی بازنمایی پیامبر(ص) سخن می‌گوید. پاسخ‌های او نه تنها تصویری روشن از وضعیت موجود ارائه می‌دهد بلکه راهکارهایی عملی برای عبور از این وضعیت پیشنهاد می‌کند. مطالعه این گفت‌وگو می‌تواند چشم‌اندازی تازه برای اهل هنر و سیاستگذاران فرهنگی کشور فراهم آورد.
ایکنا - به عنوان هنرمندی که سال‌ها در عرصه تئاتر فعال بوده‌اید و همچنین تجربه مدیریتی در این حوزه داشته‌اید، چرا در حوزه بازنمایی شخصیت‌های دینی به ویژه حضرت رسول اکرم(ص) شاهد آثار نمایشی درخور توجه نیستیم و به نظر می‌رسد تولیدات ما در این عرصه بسیار اندک است؟
به هر حال در حوزه شخصیت‌های دینی تولیداتی انجام شده است اما به آن اندازه که نیاز جامعه را پاسخ دهد اتفاقی رخ نداده است. مشکل اصلی اینجاست که ما یک مرکز منسجم برای پژوهش و تبدیل منابع دینی به متون نمایشی نداریم. بسیاری از پژوهش‌ها درباره زندگی ائمه و پیامبران در مراکز علمی صورت گرفته اما هیچ‌گاه این پژوهش‌ها در اختیار مراکزی که مأموریت تولید نمایشنامه داشته باشند قرار نگرفته است. اساساً ما چنین مرکزی نداریم و همین فقدان باعث شده هنرمندان به سمت تولید آثار فاخر در این زمینه هدایت نشوند.
البته گروه‌هایی همچون گروه آیین یا گروه فدک در تهران فعالیت‌هایی داشته‌اند اما فعالیت دو گروه محدود نمی‌تواند پاسخگوی نیاز جامعه باشد. برای محقق شدن این خواسته، نیازمند ورود مؤسسات پژوهشی و تحقیقاتی هستیم تا با سرمایه‌گذاری روی این موضوع، نویسندگان توانمند کشور را به میدان بیاورند. تنها در این صورت است که می‌توان آثار درخور توجه تولید کرد و به صحنه آورد.
ایکنا - وظیفه نهادهای فرهنگی در این عرصه چیست و چرا آن‌گونه که باید از ظرفیت‌های تئاتر برای معرفی سیره نبوی بهره‌برداری نمی‌شود؟
متولیان هنرهای نمایشی کشور باید سفارش کار را به افراد کاردان بسپارند. در بسیاری از کشورها این رویه وجود دارد که دولت‌ها و نهادها برای اهداف فرهنگی خود سفارش مشخصی به هنرمندان می‌دهند. ما نیز هنرمندان توانمند فراوانی داریم که قادر هستند هم متون قوی بنویسند و هم اجراهای درخشانی ارائه کنند اما متأسفانه از این ظرفیت‌ها بهره‌گیری لازم نمی‌شود.
در حوزه رسانه‌هایی همچون سینما و رادیو شاهد آثار متعددی درباره موضوعات دینی بوده‌ایم اما در عرصه تئاتر و هنرهای اجرایی این کمبود محسوس است. شاید در طول سال تولیدات نمایشی با محوریت سیره پیامبر به تعداد انگشتان دست هم نرسد. این کمبود تنها زمانی برطرف خواهد شد که نهادهای دولتی حمایت عملی کنند و سالن‌ها را در اختیار گروه‌ها بگذارند و تولید آثار در این عرصه را به یک ضرورت فرهنگی بدل سازند.
ایکنا - موضوعاتی مانند سیره نبوی و بازنمایی پیامبر مهربانی در قالب تئاتر چه ظرفیت‌هایی برای اثرگذاری بر مخاطب دارد و چه رویکردی باید اتخاذ شود تا این ظرفیت بالفعل شود؟
زندگی حضرت رسول(ص) مملو از آموزه‌هایی است که می‌تواند در قالب هنر نمایشی بازآفرینی شود. پیامبر اسلام نه تنها پیامبر مهربانی بلکه پیامبر صلح و عدالت و دوستی نیز بوده است. اگر ما بتوانیم این ابعاد از شخصیت ایشان را با زبان هنری بیان کنیم اثرگذاری بسیار بیشتری بر مخاطب خواهیم داشت تا آنکه صرفاً بر مسائل تاریخی یا جنگی تأکید کنیم. در نمایش‌ها باید بر وجه اجتماعی پیامبر(ص) تمرکز کنیم، یعنی نشان دهیم که چگونه ایشان توانستند جامعه‌ای پراکنده را سامان دهند و با مهربانی و عدالت پیوند اجتماعی را تقویت کنند. این دست آثار نه تنها برای مخاطب داخلی که برای مخاطب جهانی نیز قابل فهم و اثرگذار خواهد بود. به همین دلیل باید به سمت تولیداتی برویم که هم در داخل کشور و هم در جهان اسلام و حتی فراتر از آن قابل عرضه باشد.
ایکنا - برخی معتقدند تولید آثاری با محوریت پیامبر اکرم و ائمه اطهار با محدودیت‌ها و خط قرمزهای متعددی روبه‌رو است. از نگاه شما این دغدغه تا چه حد واقعی است؟
هیچ خط قرمزی برای پرداختن به زندگی ائمه اطهار و پیامبر اکرم(ص) وجود ندارد، چراکه زندگی ایشان سرشار از مفاهیم انسانی و اخلاقی است که همواره برای جامعه سازنده بوده است. وقتی شما از زاویه‌ای انسانی و اخلاقی به این شخصیت‌ها نگاه کنید هیچ مانعی برای تولید آثار نمایشی وجود ندارد. آنچه اهمیت دارد زاویه دید هنرمند است. اگر نگاه ما اخلاقی و انسان‌محور باشد نه تنها با مانع روبه‌رو نخواهیم شد بلکه اثرگذاری کار هم بیشتر خواهد بود. به بیان دیگر خطر در این است که نگاه غیرهنری یا کلیشه‌ای به این موضوعات داشته باشیم. در حالی که اگر با دقت و ظرافت به وجوه انسانی زندگی پیامبر(ص) بپردازیم، مخاطب واکنشی مثبت نشان خواهد داد و این خود می‌تواند زمینه‌ساز تولیدات ماندگار باشد.
ایکنا - با توجه به اینکه شما تجربه مدیریت تئاتر را هم داشته‌اید، وضعیت فعلی تولید متون نمایشی در این حوزه چگونه است و چه میزان نمایشنامه با موضوع سیره پیامبر(ص) در اختیار کارگردانان قرار دارد؟
اگر بخواهم صریح سخن بگویم باید بگویم، تعداد نمایشنامه‌هایی که با موضوع سیره نبوی نوشته شده بسیار اندک است. ما هزاران هنرمند داریم که خود را کارگردان یا نویسنده می‌دانند اما تعداد متونی که بتوان براساس آنها اثری نمایشی با این موضوع تولید کرد شاید به تعداد انگشتان دست هم نرسد. این شکاف بسیار بزرگی است که باید مورد توجه قرار گیرد.
مشکل اصلی اینجاست که ما یک مرکز منسجم برای پژوهش و تبدیل منابع دینی به متون نمایشی نداریم. بسیاری از پژوهش‌ها درباره زندگی ائمه و پیامبران در مراکز علمی صورت گرفته اما هیچ‌گاه این پژوهش‌ها در اختیار مراکزی که مأموریت تولید نمایشنامه داشته باشند قرار نگرفته است
مشکل اصلی در تولید متن است. همان‌طور که در سینما می‌گویند یک فیلمنامه قوی می‌تواند حتی یک کارگردان ضعیف را نجات دهد، در تئاتر نیز اگر متن قوی وجود داشته باشد کارگردان می‌تواند بر مبنای آن اجرایی درخور ارائه کند. بنابراین نخستین گام، سرمایه‌گذاری بر تولید متون نمایشی است. اگر این اتفاق بیفتد هنرمندان بیشتری به سمت این نوع آثار خواهند آمد.
ایکنا - نقش هنرمندان و نویسندگان در این میان چیست؟ آیا صرفا کمبود امکانات عامل این وضعیت است یا هنرمندان نیز مسئولیتی در قبال کم‌کاری موجود دارند؟
بدون تردید هنرمندان نیز مسئولیت دارند اما باید توجه کرد که بسیاری از آنها به دلیل نبود حمایت‌های لازم مسیر خود را تغییر داده‌اند. نویسندگان و نمایشنامه‌نویسان توانمندی در کشور داریم که در آغاز به این موضوعات علاقه‌مند بوده‌اند اما چون حمایتی ندیده‌اند به سمت موضوعات اجتماعی یا سرگرم‌کننده رفته‌اند.
برای هنرمند مهم است که وقتی اثری می‌نویسد امکان اجرای آن وجود داشته باشد. اگر احساس کند که نوشته‌هایش فقط در قفسه کتابخانه‌ها باقی می‌ماند طبیعی است که انگیزه خود را از دست بدهد. بنابراین باید چرخه‌ای ایجاد شود که نویسنده مطمئن باشد اثرش تولید خواهد شد. تنها در این صورت است که استعدادهای پنهان در شهرستان‌ها و استان‌های مختلف کشور مجال بروز خواهند یافت.
ایکنا - شما در جایی اشاره کردید که اگر بخواهیم در آینده در حوزه تئاتر بزرگسال موفق باشیم، باید از امروز بر تئاتر کودک و نوجوان سرمایه‌گذاری کنیم. در این زمینه بیشتر توضیح دهید.
آینده تئاتر بزرگسال به میزان سرمایه‌گذاری ما در تئاتر کودک و نوجوان بستگی دارد. اگر نسل جدید از همان کودکی با ارزش‌های دینی و سیره پیامبران آشنا شود در آینده مخاطب آگاه‌تر و هنرمند دغدغه‌مندتری خواهیم داشت. متأسفانه در این حوزه تولید بسیار اندک است و شاید تنها یک یا دو نویسنده به طور جدی در این زمینه فعالیت دارند.
اگر متولیان فرهنگی دغدغه داشته باشند می‌توانند شرایطی ایجاد کنند که هنرمندان بدون نگرانی مالی به تولید آثار دینی بپردازند
در حالی که نظام آموزشی و نهادهایی مثل آموزش و پرورش یا کانون پرورش فکری کودک و نوجوان می‌توانند نقش بزرگی در این زمینه ایفا کنند. اگر داستان‌های دینی در قالب نمایشنامه برای کودکان بازآفرینی شود، این ارزش‌ها به شکلی جذاب و ماندگار در ذهن آنان نقش خواهد بست. تجربه‌های شخصی من هم نشان می‌دهد که چنین رویکردی اثرگذاری بسیار بالایی دارد و می‌تواند نسل آینده را به صورت عمیق با معارف دینی پیوند دهد.
ایکنا - با توجه به تجربه جهانی، دیگر کشورها چگونه توانسته‌اند فرهنگ و باورهای دینی خود را در قالب تئاتر پاس بدارند و چه الگویی می‌توان از آنها گرفت؟
در بسیاری از کشورها نهادهای مشخصی برای حمایت از تئاتر ملی وجود دارد. برای مثال در ژاپن مرکزی به نام «اینترنشنال تئاتر ژاپن» فعالیت می‌کند که بسیاری از نمایشنامه‌های بودایی یا مرتبط با فرهنگ بومی در آنجا تولید شده است. در لندن و پاریس هم مراکزی مشابه وجود دارد که مأموریت آنها حفظ و پاسداری از فرهنگ ملی از طریق تولید نمایشنامه است.
این تجربه‌ها نشان می‌دهد که برای ما هم ضروری است بنیادی مشابه تأسیس شود. ما بنیادهای گوناگونی داریم اما متأسفانه بنیاد نمایش ایرانی وجود ندارد. چنین بنیادی می‌تواند هم از نویسندگان حمایت کند هم آثار آنها را خریداری کند و هم شرایط اجرای آنها را فراهم آورد. در غیر این صورت نویسندگان به ناچار مسیر خود را تغییر می‌دهند و به سراغ موضوعاتی می‌روند که صرفاً جنبه اقتصادی دارد.
هزینه‌های تولید یکی از مهم‌ترین موانع است. تولید یک نمایش با کیفیت نیازمند سرمایه‌گذاری جدی است و طبیعی است که هنرمند بدون حمایت مالی نمی‌تواند وارد چنین عرصه‌ای شود. اما تنها مشکل این نیست. مسئله اصلی نبود برنامه‌ریزی بلندمدت و نبود اراده جدی برای هدایت هنرمندان به این سمت است.
اگر متولیان فرهنگی دغدغه داشته باشند می‌توانند شرایطی ایجاد کنند که هنرمندان بدون نگرانی مالی به تولید آثار دینی بپردازند. این حمایت نه تنها از نظر مالی بلکه از نظر فراهم کردن سالن، امکانات فنی و تبلیغات نیز باید صورت گیرد. تنها در این صورت است که هنرمندان انگیزه لازم را پیدا می‌کنند تا به سمت موضوعات دینی بروند.
ایکنا - به نظر شما بازنمایی حضرت رسول(ص) در تئاتر و هنرهای نمایشی چه ظرفیت بین‌المللی دارد و چگونه می‌توان این آثار را فراتر از مرزهای ایران عرضه کرد؟
پیامبر اسلام (ص) به عنوان پیامبر مهربانی شناخته می‌شود و همین ویژگی می‌تواند زبان مشترک ما با جهان باشد. اگر آثار نمایشی ما بر صلح و محبت و انسان‌دوستی پیامبر تأکید کنند بدون تردید مخاطب جهانی با آن ارتباط برقرار خواهد کرد. در فضای بین‌المللی امروز که نیاز به گفت‌وگو میان ادیان و فرهنگ‌ها بیش از گذشته احساس می‌شود، چنین آثاری می‌توانند نقش مهمی ایفا کنند. همچنین عرصه‌های نوینی همچون انیمیشن و فضای مجازی فرصت‌های تازه‌ای پیش روی ما گذاشته است. تولیدات کوتاه نمایشی با موضوع سیره نبوی می‌تواند در فضای مجازی مخاطب گسترده‌ای پیدا کند و حتی زمینه‌ساز تعامل میان ملت‌ها باشد. اگر این مسیر را جدی بگیریم قطعاً تولیدات ما محدود به مصرف داخلی نخواهد بود بلکه می‌تواند در سطح جهان نیز اثرگذار باشد.
ایکنا - شما بارها بر اهمیت متن و نمایشنامه در موفقیت یک اثر تأکید کرده‌اید. به نظر شما چه ویژگی‌هایی باید در متون نمایشی با موضوع سیره نبوی رعایت شود تا اثرگذاری بیشتری داشته باشند؟
ویژگی نخست قدرت دراماتیک متن است. اگر متن نمایشی جذابیت کافی نداشته باشد نمی‌تواند مخاطب را جذب کند حتی اگر موضوع آن والاترین ارزش‌ها باشد. بنابراین نویسندگان باید با بهره‌گیری از فنون درام‌نویسی بتوانند شخصیت‌پردازی و روایت داستانی قوی ارائه دهند. ویژگی دوم اصالت است. متن باید بر پایه منابع معتبر و پژوهش‌های دقیق نوشته شود تا از تحریف یا سطحی‌نگری دور باشد. ترکیب این دو ویژگی یعنی اصالت و قدرت دراماتیک می‌تواند متنی خلق کند که هم برای مخاطب جذاب باشد و هم از نظر محتوایی ارزشمند تلقی شود. این همان چیزی است که در نمونه‌هایی چون فیلم «روز واقعه» مشاهده کرده‌ایم که با وجود گذشت سال‌ها همچنان مورد توجه مخاطب قرار دارد.
ایکنا - به عنوان سخن پایانی اگر بخواهید پیشنهادی عملی برای رفع این خلأ ارائه دهید چه می‌گویید؟
پیشنهاد من تأسیس بنیادی ملی برای تئاتر ایرانی است. بنیادی که مأموریت اصلی آن حمایت از تولید متون نمایشی با محوریت فرهنگ و هویت ایرانی اسلامی باشد. این بنیاد باید نویسندگان را شناسایی، آثار آنها را خریداری و شرایط تولید را فراهم آورد و چرخه‌ای پایدار برای عرضه آثار ایجاد کند.
اگر این بنیاد ایجاد شود ما دیگر شاهد سرگردانی هنرمندان نخواهیم بود و می‌توانیم به سمت تولید آثاری برویم که هم فرهنگ ملی ما را پاس می‌دارند و هم ارزش‌های دینی را معرفی می‌کنند. تئاتر در همه جای دنیا ابزار روشنگری و تربیت اجتماعی است. اگر ما این ظرفیت را بشناسیم و کار را به دست کاردانان بسپاریم، بدون تردید جامعه ما هم از ثمرات آن بهره‌مند خواهد شد.
گفت‌وگو از داوود کنشلو
انتهای پیام
