قرآن در جانِ شعر حافظ

احسان انصاری، پژوهشگر ادبیات به‌مناسبت روز حافظ یادداشتی را در اختیار ایکنا قرار داده است که متن آن را در ادامه می‌خوانیم؛

در میان ستارگان آسمان ادب فارسی، نام حافظ شیرازی، چون آفتابی جاودانه، همواره از هر افق، روشن‌تر می‌تابد. شعرش بر لبِ مردم و دلِ عاشقان جاری است؛ اما در زیر این طراوت زبان و نوشِ کلام، نوری نهفته است که از سرچشمه‌ای قدسی می‌آید: «نورِ قرآن»

ندیدم خوش‌تر از شعر تو حافظ

به قرآنی که اندر سینه داری [۱]

گستره‌ تأثیر قرآن بر کلام حافظ، نه صرفِ اقتباس یا تلمیحِ لفظی، بلکه نفوذ روحی و فکریِ وحی در جانِ شاعر است. حافظ، قرآن را همچون کتابِ راه و عشق می‌بیند؛ نه فقط متنی دینی، بلکه زبانی ازلی برای گفت‌و‌گو با خداوند. این درک ژرف از کلام الهی، شعر او را از زیبایی ظاهری به حقیقت باطنی رسانده است. در غزل‌هایش، آیاتِ قرآنی، چون نسیم، هزارجا می‌وزند؛ بی‌آن‌که نامی از خویش ببرند. حافظ از قرآن، لحنِ ایمان را گرفته و حس آزادی روح را بر آن افزوده است. همان‌جا که می‌گوید:

ما در پیاله عکسِ رخِ یار دیده‌ایم‌

ای بی‌خبر ز لَذَّتِ شُربِ مُدامِ ما [۲]

این تصویر، بازتاب نگاهی عرفانی به آیه‌ «فأینما تولوا فثم وجه‌الله» [۳] است، هر سو که رو کنی، چهره‌ اوست؛ و این نگاه قرآنی، سرچشمه‌ تمام آن شورِ وحدت و عشق در کلامِ حافظ است.

در جهانِ حافظ، تأثیر قرآن، اخلاقی و وجودی است. او از کتاب وحی، درس معرفت دل و رهایی جان گرفته؛ آموخته که انسان نه به زهدِ خشک که به صفای نیّت و صدق عشق راه می‌یابد:

دلا دلالتِ خیرت کنم به راهِ نجات

مکن به فسق مباهات و زهد هم مَفُروش

محلِ نورِ تَجَلّیست رایِ انور شاه

چو قربِ او طلبی در صفایِ نیّت کوش [۴]

در این ابیات، «قرآن» دیگر کتابی برای تلاوت ظاهری نیست، بلکه جاده‌ای از زمینِ عقل تا آسمانِ دل است؛ چنان‌که عشق، جانِ تأویل است و معرفت، ثمرِ ایمان.

قرآن، در شعرِ حافظ، حضورِ نامرئی دارد؛ همچون حدیثِ جاوید در پسِ واژه‌ها. او از آیات، معنا می‌سازد و از معنا، ایمان؛ و این است که کلامش پس از قرن‌ها هنوز رایحه‌ وحی دارد.

صبح‌خیزی و سلامت طلبی، چون حافظ

هر چه کردم همه از دولتِ قرآن کردم

گر به دیوانِ غزل صدرنشینم چه عجب؟

سال‌ها بندگیِ صاحبِ دیوان کردم [۵]

در روز حافظ، باید یاد کنیم از آن شاعرِ الهی که میان آیه و غزل، پلی از نور بنا کرد؛ پلی که از ایمان آغاز شد و به آسمان هنر رسید. شعر حافظ، ترجمان روح قرآن و بندگی حضرت عشق است در زبانی شکوهمند و خیال‌انگیز و این آمیزش ایمان و ادب، رمز جاودانگی کلام اوست.

[۱]. (غزل ۴۴۷)

[۲]. (غزل ۱۱)

[۳]. (سوره بقره: آیه ۱۱۵)

[۴]. (غزل ۲۸۳)

[۵]. (غزل ۳۱۹)