راه نجات تفکر در ایران، بیداری خرد جاودان ایرانی است

به گزارش خبرنگار ایکنا، کنفرانس بین‌المللی «ماجرای فکر فلسفی در اندیشه‌های غلامحسین ابراهیمی دینانی» به همت پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی 6 و 7 دی ماه با حضور اندیشمندان، فیلسوفان و پژوهشگران ایرانی و بین‌المللی، با هدف بررسی نظام‌مند میراث فلسفی و فکری استاد دینانی و واکاوی جایگاه او در تداوم و تحول تفکر فلسفی معاصر ایران و جهان اسلام برگزار شد.

گزارش بخش اول این نشست، با عنوان« پروژه فکری دینانی؛ جمع دین، فرهنگ و علم زیر چتر علوم انسانی» و گزارش دوم با عنوان«فلسفه اسلامی، حکمت ایرانی و چالش لوگوس» تقدیم مخاطبان شد، اکنون در بخش سوم این گزارش به مشروح بخشی از سخنرانان این نشست خواهیم پرداخت:

 محمد اکوان استاد فلسفه دانشگاه آزاد اسلامی، با طرح ایده «خرد جاودان ایرانی» به بررسی نحوه مواجهه تاریخی ایرانیان با تفکر پرداخت و تأکید کرد: فلسفه اسلامی نه ترجمه فلسفه یونانی است و نه ساختاری اعتقادی، بلکه افقی فکری برآمده از پیوند سه صورت اصیل تفکر است.

وی در آغاز سخنان خود گفت: مقصود من بررسی سه مواجهه تاریخی ایرانیان با تفکر بیرونی و نتایجی است که از این مواجهه‌ها عاید ما شده یا نشده و در این میان، نقش و جایگاه استاد ابراهیمی دینانی را نشان خواهم داد. محور بحث من «خرد جاودان ایرانی» است؛ خردی خودبنیاد که فراتر از تفسیرهای تاریخی، قومی، نژادی و سرزمینی قرار می‌گیرد و به‌منزله نوعی خودآگاهی بنیادین عمل می‌کند.

اکوان با تبیین مفهوم خرد جاودان ایرانی گفت: این خرد، نه متعلق به تخیل فرهنگی یا هویت‌های قومی، بلکه ناظر به افق وجودی انسان است و خمیرمایه ادب، حکمت و فلسفه ایرانی را تشکیل می‌دهد.

وی با اشاره به سه مواجهه بزرگ تاریخی ایرانیان با تفکر بیرونی افزود: در سطح کلان تاریخی، ایرانیان در سه دوره با فرهنگ و اندیشه بیرونی مواجه شده‌اند که هر سه، مواجهه‌ای بیرونی بوده است. دو دوره از این مواجهه‌ها با تفکر غربی به‌معنای یونانی آن صورت گرفته و دوره سوم به عصر معاصر بازمی‌گردد.

این پژوهشگر در توضیح نخستین مواجهه، یعنی ایران باستان و یونان متقدم، توضیح داد: درباره نسبت ایران باستان و یونان متقدم سه دیدگاه وجود دارد؛ نخست، دیدگاهی که خاستگاه فلسفه یونانی را کاملاً مستقل می‌داند؛ دوم، دیدگاهی که آن را ریشه‌دار در شرق می‌بیند؛ و سوم، دیدگاهی میانه که بر امکان تأثیرپذیری یونان از ایران تأکید دارد، بی‌آنکه مدعی انتقال مستقیم باشد. وی با اشاره به پژوهش‌های گسترده شرق‌شناسانی همچون مارتین وِست، این حوزه را از پیچیده‌ترین مباحث فلسفه تطبیقی دانست.

اکوان دومین مواجهه را رویارویی ایرانیانِ پس از اسلام با فلسفه یونانی ارسطویی و افلاطونی دانست و تصریح کرد: در این دوره، با سه صورت اصیل تفکر مواجه هستیم؛ خرد ایران باستان، تفکر برخاسته از متن دین اسلام و فلسفه یونان متأخر. متفکران مسلمان راهی دشوار پیمودند تا میان این سه صورت تفکر پیوند برقرار کنند و نتیجه این پیوند، ظهور فلسفه اسلامی بود.

وی ادامه داد: عقل فارابی، عقل قدسی ابن‌ سینا، حکمت نبوی و مفهوم خیال، همگی در افق خرد جاودان ایرانی به یکدیگر پیوند خوردند. فلسفه اسلامی نه تکرار فلسفه یونانی است و نه صرفاً تلفیقی اعتقادی، بلکه صورتی تازه از تفکر است که تنها در جهان ایرانی ـ اسلامی تحقق یافته است.

اکوان، با بیان اینکه روایت دکتر ابراهیمی دینانی از فلسفه اسلامی با روایت رایج برخی مستشرقان متفاوت است، گفت: برخلاف دیدگاهی که فلسفه اسلامی را صرفاً ماده و صورت یونانی همراه با افزودن آموزه‌های دینی می‌داند، دکتر دینانی بر این باور است که متفکران مسلمان با واکاوی عقلانی سه منبع تفکر یونانی، ایرانی و اسلامی توانستند افقی نو از اندیشه بنیاد نهند که مغایرت ذاتی با فلسفه یونان ندارد اما به آن تقلیل‌پذیر هم نیست.

وی با تأکید بر اینکه فلسفه اسلامی «ساختار بسته» نیست، گفت: در این روایت، فلسفه اسلامی یک رویکرد، چشم‌انداز و افق است که می‌توان با حفظ بنیادهای آن، پرسش‌های نو طرح کرد و به پاسخ‌های تازه رسید؛ و این یعنی تفکر پایان‌پذیر نیست.

اکوان در بخش پایانی سخنان خود به مواجهه سوم، یعنی مواجهه معاصر ایرانیان با فلسفه مدرن غربی پرداخت و اظهار داشت: این مواجهه تاکنون نتوانسته تحول بنیادی ایجاد کند، زیرا در افق خرد ایرانی صورت نگرفته است. همچنین مواجهه امروز ما با فلسفه اسلامی نیز اغلب صرفاً رجوعی تاریخی است.

وی با هشدار نسبت به تداوم این وضعیت گفت: تا زمانی که خرد ایرانی و حکمت نبوی خاموش باشد، نه مواجهه با فلسفه جدید غربی و نه بازگشت به ابن‌سینا و صدرالمتألهین راهگشا نخواهد بود. راه پیش رو، گفت‌وگوی فعال در افق خرد جاودان ایرانی و پرهیز از نفی افراطی گذشته یا شیفتگی افراطی به امر جدید است.

اکوان با اشاره به اندیشه‌های علامه طباطبایی، استاد ابراهیمی دینانی و استاد داوری اردکانی خاطرنشان کرد: در پرتو اندیشه این متفکران، امکان بازاندیشی انتقادی در فلسفه اسلامی و فلسفه جدید غربی با محوریت عقلانیت متفکرانه فراهم شده است.