تقیه، عامل تغییر در نسخه‌های منابع زیارت عاشورا + فیلم

زیارت پرنور عاشورا از ناحیه مقدسه ربوبی صادر شده است؛ بنابراین زیارت عاشورا، حدیث قدسی است و نسبت به سایر زیارات امتیاز دارد. از دیدگاه شیعه، آیین اسلام دو رکن مهم و بنیادین دارد: یکی تولّی و دیگری تبّری؛ یکی محبت به پیامبر و اهل‌ بیت (علیهم السلام) و دیگری بغض و کینه دشمنان آن پاک‌سیرتان. ضرورت این دو اصل مهم، از دیدگاه عقل و همچنین از منظر نقل، آن‌چنان واضح و روشن است که با درنگی کوتاه در ساحت خرد و با مراجعه‌ای اندک به منابع اصیل اسلامی؛ آیات کریمه قرآن، روایات نبوی و سخنان اهل‌ بیت (علیهم السلام) جای هیچ تردیدی در آن باقی نمی‌ماند. 

از جمله منابع بسیار مهم که این دو اصل را از دیرباز به شیعیان آموخته، زیارت نورانیِ عاشوراست. در این زیارت در فقره‌های متعددی، به برائت از دشمنان اهل بیت (علیهم السلام) تصریح شده است. 

عرض کردم در مورد عبارات پایانی زیارت عاشورا آن‌جا که می‌خوانیم؛ «اللهم خص انت اول ظالم باللعن منی ...» تا انتهای این بخش، برخی مدعی شده‌اند، این عبارات در اصل زیارت عاشورا نبوده و از دورۀ صفویه به آن افزوده و زیارت عاشورا تحریف شده است؛ برای پاسخ به این اشکال، عالمان بزرگواری در قالب تألیف کتاب یا نوشتار، مطالبی را در سالیان گذشته بیان کردند و در این زمینه زحمت زیادی کشیدند؛ بنده وظیفه خود می‌دانم از همه آنان سپاسگزاری و قدردانی کنم؛ زیرا کار بزرگی در دفاع از زیارت عاشورا انجام دادند؛ زیارتی که شیعه قرن‌های متمادی با آن مأنوس بوده است.

کاری که بنده کرده‌ام این بود که پیرامون این موضوع یک پژوهش نو آغاز کردم و در آن به دستاوردهای جدیدی رسیدم. حاصل این پژوهش کتابی با عنوان «زیارت عاشورا از آغاز تا امروز» بود که در سال 1400 مؤسسه کتاب‌شناسی شیعه در قم آن را منتشر کرد. در این کتاب محور اصلی، موضوع «تقیه» است؛ آن‌چه بزرگواران، در گذشته کمتر مورد توجه قرار داده بودند. براساس یافته‌های بنده مهمترین عاملی که سبب ایجاد تغییرات در نسخه‌های خطی منابع زیارت عاشورا شده و باعث شده تا مقداری از آن متفاوت یا ناقص باشد موضوع تقیه است، نه اینکه تصور کنیم عباراتی در زیارت عاشورا نبوده و بعداً افزوده و این زیارت تحریف شده است. بنده چهار فصل را در کتاب به صورت مقدمه آورده‌ام و آثار تقیه را بر روی نسخه‌های خطی نشان داده‌ام تا دانسته شود زیارت عاشورا بخصوص در عبارات پایانی، در قرون گذشته در معرض تقیه بوده است. اولین فصل اختصاص به نسخه‌هایی دارد که شاهدیم عبارات مورد بحث ما در آن نسخه‌ها با مرکب سیاه و یا به خاطر تقیه محو و تراشیده شده است.

یکی از نسخه‌های مهم که آثار تقیه را بر روی آن می‌بینیم نسخۀ مختصرالمصباح است که عالم بزرگوار شیعی مرحوم عمیدالرؤساء در قرن ششم هجری آن را کتابت کرده است و اصل آن در کتابخانۀ مجلس موجود است. در آنجا شاهدیم عبارت «اللهم خص انت اول...»؛ با تیغ تراشیده شده است؛ همچنین نسخه‌های فراوانی یافتیم که در آن عبارات پایانی از جمله عبارت «العن» یا کلمۀ «معاویه» و امثال آن در این نسخه‌های خطی محو شده است. در فصل دوم هم با دو نسخه از مصباح کبیر (مصباح المتهجد) و مصباح صغیر (مختصرالمصباح) مواجه شدم، با اینکه هیچ خرابی در صفحه و حاشیۀ صفحات آن‌ها نیست؛ اما گویا صفحات مشتمل بر زیارت عاشورا از میان این دو نسخه خطی برداشته شده است و بیشترین احتمالی که به ذهن می‌رسد این است، مالکان این نسخه‌های خطی مجبور بوده‌اند به دلیل تقیه صفحات زیارت عاشور را از بین این نسخه‌ها بردارند.