از جاهلیت تا تمدن اسلامی؛ بازخوانی تحول‌آفرینی پیامبر اعظم(ص)

سرویس اندیشه ایکنا؛ به مناسبت یک‌ هزار و پانصدمین سالگرد میلاد رسول خدا(ص) به سراغ سیره‌پژوهان و نویسندگان این عرصه رفته تا ایام ولادت رئوف‌ترین خلق خدا، برای مخاطبان اهل معنا با کلام معرفت‌افزایی از راه، روش و سیره پیامبری که برای همه اهل جهان  رحمت است همراه باشد.

در این مجال به سراغ یکی از تألیفات حجت‌الاسلام و المسلمین نجف لک‌زایی، پژوهشگر علوم دینی و سیاسی رفتیم تا با جامعه‌ای آشنا شویم که مزین به تعلیمات روح‌بخش و انسان‌ساز پیامبر(ص)‌‌ شده است. نجف‌لک‌زایی پژوهشگر علوم دینی و سیاسی و دانشگاه باقرالعلوم است که آثار و تألیفاتی متعددی دارد. برخی از تألیفات او شامل:  اندیشه سیاسی صدرالمتالهین، اندیشه سیاسی آیت‌الله مطهری (به اهتمام)امنیت متعالیه، اندیشه سیاسی امام خمینی(ره)، تاریخ فرهنگی سیاسی ایران معاصر، اندیشه سیاسی آیت‌الله آصفی ، سیره پیامبر اعظم(ص) در گذر از جامعه جاهلی به جامعه اسلامی، تحولات سیاسی ـ اجتماعی ایران معاصر، درآمدی بر مستندات قرآنی فلسفه سیاسی امام خمینی است.

به مناسبت این ایام به سراغ کتاب «سیره پیامبر اعظم(ص) در گذر از جامعه جاهلی به جامعه اسلامی» رفتیم. او در این کتاب به یک پرسش اساسی پاسخ داده که جامعه قبل از پیامبر اسلام(ص) چگونه بوده و اسلام چگونه موجب تغییر اجتماعی در مدت زمان اندکی شده است. بخش هایی از کتاب به مخاطبان این حوزه تقدیم می‌شود.

اسلام یک دگرگونی عظیم در جامعه عربستان به وجود آورد که با مطالعه ساختار اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی آن زمان، می‌توانیم ریشه‌ها و عوامل این تغییرات عمیق را شناسایی کنیم. پیامبر اسلام(ص) برای ترویج دین و ایجاد جامعه‌ای بر پایه اصول اسلامی، از روش‌ها و استراتژی‌های گوناگونی استفاده کردند. با شناخت جامعه آن زمان، می‌توانیم بفهمیم چرا پیامبر در موقعیت‌های مختلف تصمیمات خاصی گرفتند و چگونه با چالش‌ها کنار آمدند. 

یکی از ابعاد زندگی پیامبر اسلام(ص) که کمتر مورد توجه قرار گرفته شیوه و روشی است که آن حضرت در تبدیل جامعه جاهلی به جامعه اسلامی به کار برده‌اند، پاسخ به این پرسش که پیامبر اسلام(ص) چگونه در فرصتی اندک و با امکاناتی ناچیز و بلکه از نظر مادی بدون امکانات، چنان تغییراتی در سطح فرد و جامعه به وجود آوردند که پس از مدتی جامعه‌ای کاملاً متفاوت با آنچه که پیش از آن بوده است پدید آورند. پاسخ هر چه باشد می‌تواند در جهت حل مشکلات عصر و جامعه قرار بگیرد. اگر مهم‌ترین دغدغه انسان امروز توسعه و تعالی در ابعاد مختلف فرهنگی، سیاسی و اقتصادی است و منظور از توسعه نیز حرکت از وضع موجود به سمت و سوی وضع مطلوب است، کسی که از همه بهتر، سریعتر و دقیق‌تر موفق به انجام چنین امری شده است پیامبر عظیم‌الشأن اسلام است.

محیط پیدایش اسلام

محیطی که حضرت محمد(ص) در آن به نبوت مبعوث شد؛ از نظر فرهنگی وضعیت اسفناکی داشت، عمده اعراب به جای خدا بت می‌پرستیدند و به جای عقل، جهل را تکیه‌گاه خود قرار داده بودند. عرب جاهلی از نظر اقتصادی در غارت به قبایل و طوایف ضعیف‌تر از خود متکی بود. از لحاظ اوضاع سیاسی ، مهم‌ترین ساخت سیاسی را می‌توان در قبیله جست‌و‌جو کرد که بر اساس «نسب» و «خون» به همکاری با هم برای بهبود معیشیت خود می‌پرداختند، این در حالی بود که همسایگان عربستان در آن روزگار ایران و روم بودند که دو امپراطوری بزرگ و با عظمت بوده که دارای حکومت مرکزی و تمدن‌های درخشانی بودند.

 جاهلیت و ویژگی‌های آن

بهترین توصیف درباره عصر جاهلیت در زبان علی(ع) در کتاب «نهج‌البلاغه» آمده است که ایشان می‌فرماید: خدا پیامبر گرامی اسلام را وقتی فرستاد که از دیرباز پیامبری نیامده بود و ملت‌ها در خوابی طولانی فرو رفته، کارها از هم گسیخته بود، جنگ‌ها همه جا شعله ور بود، دنیا را تاریکی جهل و گناه تیره ساخته بود، فریبکاری آشکار بود، برگ‌های درخت زندگی بشر به زردی گراییده و از آن امید ثمری نبود، آب‌ها فرو رفته، فروغ هدایت خاموش شده بود، بدبختی به بشر هجوم آورده بود  و ترس دل‌های مردم را فرا گرفته و پناهگاهی جز شمشیر خون آشام نداشتند.

پیامبر(ص) بین دو جاهلیت

در اینکه جاهلیت برای عصر پیش از بعثت پیامبر اسلام(ص) به کار می‌رود اختلافی نیست، همچنین در اینکه حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ سال قبل از بعثت را شامل می‌شود نیز تردیدی وجود ندارد، اما از نظر مکانی محل اختلاف است، چرا که جاهلیت یک صفت و دارای ویژگی‌هایی است که در هر مکانی آن ویژگی‌ها یاد شود. در بعضی از آیات قرآن و احادیث معصومین(ع) چنین استفاده می‌شود که پس از اسلام نیز جاهلیت واقع شده و عده‌ای از مردمان با ویژگی‌ها و معیارهای جاهلی در جامعه مسلمین ظاهر شده‌اند چنانکه در حدیثی از رسول اکرم(ص) نقل شده است که فرمودند: «من بین دو جاهلیت برانگیخته شدم که آخرین آن‌ها بدترین اولین‌شان می‌باشد» و در حدیثی از امام محمد باقر(ع) آمده که ایشان می‌فرمایند:« همانا مردم بعد از ارتحال رسول خدا(ص) اهل جاهلیت برگشتند».

علامه شعرانی و تفسیر  دو نوع جاهلیت

علامه شهرانی در تفسیر این دو جاهلیت گفته است، جاهلیت اولی به اصطلاح امروز آن، دوره توحش است که هنوز قواعد مدنیت را در نیافته و خود را پایبند احکام نساخته‌اند، در آن عهد مردان و زنان بر حسب غریزه حیوانی با یکدیگر معاشرت داشتند و پس از آنکه قومی متمدن شدند و محاسن، آداب، مکارم اخلاق، احکام و شرایط را پذیرفتند و هرگاه باز به توحش بازگردند و شرم و حیا میان آن‌ها ضعیف گردد و مراعات آداب نیکو نشود، جاهلیت ثانی‌ است، بی عفتی و لاقیدی زنان از لوازم توحش نوع بشر است آنگاه که زندگی‌شان نزدیک به روش حیوانات بود و خداوند زنان را از آن گونه رفتار منع کرد.

اقدامات پیامبر(ص) به منظور ساختن جامعه اسلامی

پیامبر اسلام(ص) برای تبدیل جامعه جاهلی به جامعه توسعه یافته اسلامی به برخی اقدامات اهتمام داشتند که در رأس آن‌ها کارهای فرهنگی و محتوایی قرار داشت که از جمله اقدامات پیامبر(ص) مذهبی و دینی بود. رسول خدا(ص) توحید را جایگزین شعر ساخت و از طریق آوردن دین اسلام و به کمک وحی آرمان‌ها و ایده‌آل‌های جامعه جاهلی را که از نوع رضایت به وضع موجود بود تغییر داد. القای این دین به مردم از طریق اصل دعوت و با استفاده از شیوه‌های موعظه و جدال نیکو بود.

از اقدامات فرهنگی و علمی پیامبر می‌توان به حذف برخی محدودیت‌ها اشاره کرد از جمله: واجب کردن تحصیل علم، برداشتن محدودیت مکانی در راه کسب علم، حذف محدودیت زمانی در راه کسب دانش. پیامبر  اسلام(ص) پس از ایجاد تحول در اندیشه، فرهنگ و عقاید مردم به تحول اقتصادی پرداخت که از جمله اقدامات ایشان در این زمینه عبارت است: تلاش برای برقراری عدالت اقتصادی، تشویق به کار و کوشش ایجاد قوانین و مقررات اقتصادی نظیر خمس، زکات، انفاق و غیره است. اقدامات سیاسی و نظامی پیامبر(ص) شامل بنایی به عنوان دارالحکومه، تنظیم قرارداد سیاسی، پیمان برادری بین مسلمانان، فراهم نمودن سیستم اداری، بیعت، تحکیم پایه‌های حکومت اسلامی و غیره اشاره کرد. از اقدامات اجتماعی پیامبر(ص) می‌توان به از بین بردن تضاد طبقاتی موجود در جامعه، برقراری آزادی اندیشه، اعتقاد و برقراری تساوی حقوق ، تعدیل و تلطیف روابط عمومی، برقراری وحدت بین انسان‌ها و ارتقای مقام زن اشاره کرد.

موانع و مشکلات پیش روی پیامبر (ص)

مشرکان از جمله مخالفان و دشمنان اسلام بودند که از هیچ کوششی جهت ضربه زدن به اسلام فروگذاری نکردند. از جمله علل و عوامل رد دعوت پیامبر از سوی مشرکان می‌توان به این موارد اشاره کرد: نامأنوس بودن توحید، بشر بودن پیامبر، حسادت روسا، جمع شدن مستضعفان گرد رسول خدا ،اعتقاد به جبر، ترس از هم پاشیدگی نظام قبیله‌ای و خانوادگی، اطاعت از آبا و اجداد، تعلق به دنیا و رقابت بنی امیه با بنی هاشم. یهودیان بخش دیگری از جمله مخالفان اسلام بودند که دست به اقداماتی علیه اسلام زدند از جمله؛ تبلیغ علیه پیامبر(ص) ،نماز گزاردن پیامبر(ص) و مسلمانان به سوی بیت‌المقدس، توطئه قتل پیامبر(ص) توسط بنی نضیر و شرکت در جنگ هایی که علیه پیامبر(ص) صورت می‌گرفت.

حکومت اسلامی مدینه النبی

هجرت به مدینه آغاز اقدامات جدید از جانب پیامبر(ص) بود؛ در این دوران پیامبر اسلام(ص) مقدمات تشکیل حکومت را فراهم نمودند و تلاش کردند تا اسلام را در جزیرة العرب حاکمیت بخشند. تأسیس حکومت اسلامی مراحلی را طی کرده است:

۱_ بیعت، که از اساسی ترین مفاهیم سیاسی اسلام است و موجب اتصال افراد جامعه به رهبر جامعه می‌شود و همچنین حدود و قیود تعهدات آن‌ها را در برابر هم معین می‌سازد.۲_ عنصر اخوت، بیانگر این مفهوم بود که جامعه اسلامی که شامل تمامی طوایف، قبایل و اقوام می‌شود بر پایه اخوت بنا شده است، این عنصر موجب ایجاد همدردی و احساس مشترک میان مسلمانان شد.۳_ پس از هجرت پیامبر(ص) به مدینه اساسی‌ترین اقدام تأسیس مسجد بود. مسجد ظرفیت‌های متعددی داشت هم دارالحکومه بود، هم مصلی هم مدرسه ۴_ ویژگی‌های حکومت اسلامی عبارت است، از پیوند دین سیاست، پیوند سیاست با آخرت، کرامت انسان، وحدت نژاد انسانی و تساوی حقوقی آن‌ها، آزادی انسان و قبول ضرورت دولت.

رسول خدا (ص) بنا به فرمان الهی ،پس از تشکیل حکومت اسلامی به اجرای قوانین و مقررات اسلامی همت گماشتند و پس از ایشان جانشینان آن حضرت نیز همین مسئولیت را بر عهده دارند. 

عوامل موفقیت و گسترش اسلام

در نشر و گسترش اسلام عوامل زیادی موثر بودند از جمله عوامل معنوی و محتوایی، عوامل انسانی و عوامل محیطی. در دوره 23 ساله دعوت پیامبر(ص) از جمله عوامل معنوی و محتوایی که می‌توان به آن اشاره کرد، نقش قرآن در موقعیت و رشد اسلام است. قرآن از جهات مختلف در گسترش اسلام نقش داشته، از جمله موارد مهم آن «معجزه بودن قرآن» است به طوری که اعراب می‌دانستند که این کلام بشری نیست و این ناشی از تأثیر شگفتی است که قرآن بر مردم داشت به طوری که بسیاری از مردم تنها با شنیدن اندکی از آیات، اسلام را می‌پذیرفتند.

از جمله دلایل معجزه بودن قرآن «اعلام تحدی» است، که از مخالفان خود می‌خواست تا نظیر آن و یا ۱۰ سوره و حتی یک سوره شبیه آن بیاورد و تا امروز کسی نتوانسته حتی یک آیه شبیه به قرآن بیاورد، لذا قرآن یک معجزه دائمی است و دائمی بودن آن سبب گسترش اسلام بود. از دیگر عوامل تأثیرگذار قرآن در رشد و گسترش اسلام، نوع اعجاز قرآن است، قرآن یک معجزه فرهنگی و فکری است در حالی که در جامعه جاهلی آن روز نشانی از فرهنگ و اندیشه نبود، ابزار تربیتی، فکری از قبیل مدرسه و کتاب وجود نداشت و جامعه جاهلی حیاتش را مدیون تقلید از گذشتگان می‌دانست و این موضوع مانع عمده‌ای بر سر راه رشد و تعالی جامعه آن روز عرب بود.

از عوامل انسانی که در رشد اسلام مؤثر بود می‌توان به شخصیت پیامبر(ص) به دلیل ویژگی‌های خودی بودن، امی بودن، اخلاق نیکو، تلاش فوق العاده و ملاحظه شرایط خاص سیاسی _ اجتماعی در موفقیت و گسترش اسلام نام برد. سایر شخصیت‌ها مانند حضرت خدیجه(س) به دلیل حمایت معنوی و مادی، حضرت علی(ع) به دلیل ایمان و یاری دادن حضرت، ابوطالب به دلیل سرپرستی مسلمانان در حبشه و دفاع از اسلام  و حمزه در رشادت‌ها در میدان جنگ در گسترش اسلام نقش داشتند.

عوامل محیطی که می‌توان در این زمینه به آن اشاره کرد عبارتند از : موقعیت سیاسی، مذهبی و تجاری مکه، وجود خلاهای حقوقی (نبودن قانون واحد در عربستان)، سیاسی (نبودن حکومت متمرکز و قوی)، اعتقادی (اعتقاد به بت پرستی، آداب و رسوم جاهلی و تقلید از گذشتگان)، اخلاقی (عدم وجود ارزش‌های اخلاقی)، فرهنگی(نداشتن سواد خواندن و نوشتن و نبودن روح تفکر)، از دیگر مسائلی بود که اسلام با پر کردن این خلاها توانست گروه زیادی از مردم را به سوی خود جذب کند.

به این ترتیب پیامبر اسلام موفق شدند از شیوه‌ها و ابزارهای فرهنگی، نبوت و رهبری الهی به جای شیخ قبیله، دین اسلام و ارزش‌های اسلامی را به جای ارزش‌های جاهلی، توحید را به جای شرک‌، مسئولیت پذیری را به جای مسئولیت گریزی، عقیده به معاد را به جای عقیده به آینده پوچ و عبث، فضایل اخلاقی را به جای رذائل اخلاقی، کمک به نیازمندان را به جای بیگاری کشیدن انسان‌های مستضعف، حکومت جهانی را به جای حکومت قبیله‌ای، منافع اسلامی و انسانی را به جای منافع قبیله‌ای، تلاش برای دستیابی به آینده بهتر را به جای رکود و تلاش برای حفظ وضع موجود قرار دادند.

پیامبر اسلام (ص) فرهنگ و تمدنی را تأسیس کردند که تا امروز به حرکت خودش ادامه می‌دهد. این فرهنگ گرچه در برخی برهه‌ها با رکود، زوال و انحطاط مواجهه بوده، اما به دلیل وجود قرآن که منبع لایزال وحی الهی است همیشه استعداد حیات و بالندگی آن محفوظ است.